Goethe dhe Schiller në transmetim të drejtëpërdrejtë

Goethe dhe Schiller, dy ikona të historisë së letërsisë gjermane, janë të mirënjohur edhe për miqësinë e tyre. Kjo miqësi u kultivua, midis të tjerash, edhe nëpërmjet një letërkëmbimi intensiv që u ndërpre në vitin 1805 si pasojë e vdekjes në moshwn 46 vjeçare të Schillerit. Midis vitit 1794 dhe 1805, për 11 vjet, të dy letrarët shkëmbyen me njëri-tjetrin rreth 1000 letra.

Gisbert Damaschke, gjermanist dhe publizist, ka krijuar një blog në të cilën po boton të gjitha letrat e Goethes dhe Schillerit, duke respektuar datat në të cilën ato janë shkruar, por të zhvendosura në kohë me 215 vjet. Letrën e parë të kesaj korrespodence ia ka shkruar, me 13 Qershor 1794, Schiller Goethes, dhe i kërkon bashkëpunimin për gazeten e tij “Die Horen“.

Cfarë përgjigje i dha Goethe Schillerit? Këte dhe përgjigjet për shumë pyetje të tjera i gjeni këtu. Lexim të mbarë për 11 vitet e ardhshme.

Der Briefwechsel zwischen Schiller und Goethe, Blog

Ne vend te parodise

Diku, në mostoken time

Epilogu i romanit "Tuneli" nga Mira Meksi

15 mars 1997

Ernesto Sabatos

Të humba qe në castin e pare. Ndonese ardhjen tende në Tirane, udhetimin qe nga Buenos Airesi, mberrritjen, takimin tone, të gjitha i kisha perllogaritur me shume kujdes oreve të gjata të vetmise në një klinike Të Zagrebit, ku arrija të ndjeja deri edhe aromen e pamundur të rrezeve të ftohta të kobaltit mbi trupin tim dhe, me pas, i organizova gjer në hollesite me të vogla.

Nga një lajthitje kohe, nuk munda të ndodhesha në rruginen e lulezuar të aeroportit qe të të shihja kur të zbrisje nga avioni dhe të të derdhesha perpara; me friken e humbjes në zemer, të kerkova mes turmes dhe të gjeta aty, - me pasaporte në dore, perpara sportelit, perziere me njerez anonime, - me frike në shpirt se mos kishe shkelur në një toke të gabuar. Me peshperite; nuk doja të mbyllja syte pa pare malet e Shqiperise. Ky vend me kujton nenen time; pata kohe të të thosha, nderkohe qe të perktheja fjalet e mireseardhjes se Ministrit të Kultures, se edhe une kisha një tunel brenda vetes, të erret dhe vetmitar, njelloj si tuneli yt, se isha molepsur nga cmenduria e embel e Castelit. Kisha filluar të perktheja Tunelin tend. Një buzembremje të pyeta: Po vertet, maestro, e tradhetonte Maria piktorin? Me veshtrove i habitur dhe me the: C’të të them, une nuk di me teper se ti. Fatin e personazheve të mi nuk e vendos une, ata kane fatin e tyre, sic kam une fatin tim dhe ti tendin.

Ka kaluar me teper se një vit qe atehere. Tani e kam mbaruar perkthimin dhe me duhet të shkruaj per të, per jeten, per vepren tende; tamam tani, e kam të pamundur të bej analiza, të shkruaj, fjala vjen, Tuneli eshte romani i deshperimit dhe i moskomunikimit, eshte roman i një njeriu maniak, qe bredh pas të pakapshmes – dhe e pakapshmja eshte kthimi në femijeri ... etj etj.

Tani kam nevoje vetem të të gjej (O zot, sa i larget kontinenti yt!) të të shkund nga supet eshtake dhe të bertas si Neruda: Ernesto, mos i mbyll syte, eja të shohesh gjakun neper rruge. Ernesto të kujtohet Xhevoja, të kujtohen vargjet e tij qe të perktheva? E godite, e pergjaken Lorken tone, Ernesto!

Une nuk e di se c’bej në kete qytet të huaj buze liqenit, rrethuar nga pemet, paqja, pranvera, ku degjohet vetem klithma e zogjve detare dhe llapashitja e valeve. Me ngjan se jam arratisur, arratisur pa e ditur, per të mos pare shkaterrimin e vendit tim, të vendit tone. Ernesto, ku ndodhet sot shpresa?

Me kujtohet se një nate, kur po degjonim se bashku një tango argjentinase, (a nuk the ultaz, perreth nesh kishte shuem të ftuar nderi, se tangoja eshte një vdekje e kercyer?) ti me shkrove me germa të dridhura mbi një pecete letre fjalet e saj: Ku ishe ti, Zot, kur vdiq i dashuri im? Po tani, Ernesto, tani qe po me digjet shpirti, ku eshte Zoti?

Porsa bie muzgu, shkoj të shetis bregut të vetmuar të liqenit, shpesh të rrahur nga era, dhe mundohem të gjej të kaluaren, të të gjej ty dhe fjalet e tua: nga pashpresa lind shpresa, pas nates vjen dita. Kam frikese nuk me perket me e ardhmja, se kam një vullkan të madh brenda vetes, se ai shperthen cdo dite, se krateri i tij eshte i vulosur dhe se gjemimi i tij do të me beje cope e therrime; syte me jane mavijosur si syte e cmendura të Virginia Eoolf-it në pikturen tende „Pamje e fundme e Virginia Eoolfit“ dhe nuk jam në gjendje të kerkoj.

Kam frike se nuk do të të gjej dot me, Ernesto.

Mira

Peshkëpia: O njeri

Disa mendime mbi librin e Gëzim Peshkëpisë „O Njeri“

Ka dy histori në kokën time që besoj se do të më ndjekin pas tërë jetës. E para na vjen nga arti. Është piktura e Francisko Goyas „Saturni ha fëmijët“. E dyta, është historia e Jobit.

Në pikturën e Goyas tronditesh nga një pamje e tmerrshme: Errësira mbulon gjithandej Saturnin këtë burrë plak me gjunj të përthyer; gjaku kullon prej gojës së tij; sytë e shqyer si prej një deliri; gishtat që janë zhytyr në mish; një figurë fëmije a burri kokëprerë, i kapur fort mes tyre, gjymtyrët e tij janë shkulur, krahu është në gojën e Saturnit, kullon gjak – për ta bërë edhe më të paimagjinueshëm tmerrin, në variantin origjinal të „Saturni ha fëmijët“ të Francisco Goyas, ky zot kanibal është paraqitur me një penis në ereksion – imazh pastaj që humbi gjatë transferimeve prej murales në pëlhurë, duke na paraqitur në versionin që shohim sot, një zot aseksual, të preokupuar vetëm me shqyerjen e fëmijëve të tij. Aseksual siç paraqitet, na krijon dyshime që ata që ha, mund të mos jenë vetëm fëmijët e tij. Imazhi është kaq i fuqishëm, saqë bindesh se me siguri, ka jetuar edhe përpara se të hidhej në pëlhurë. Në fakt, miti i vjetër na është ngulitur thellë në tru, si ëndërr e keqe.

E kam parë në 1998 për herë të parë këtë pikturë. 10 vjet më pas ajo do të më risjellë të njëjtin tmerr dhe frikë, teksa shoh duarlidhur sesi Saturni gëlltit të birin. E shoh pikturën, e pafuqishme të bëj asgjë. Nuk mund ta ndaloj dot Saturnin, i cili në një pulitje sysh, rikrijohet nga e para, lind e plaket aty, duart i zgjaten, merr foshnjën nga djepi, foshnje që burrërohet sakaq, sytë i zgurdullohen, goja me erën e keqe i afrohet krahut. Një dhimbje e shurdhët. Fëmija nuk ka gojë të qajë, as duar të protestojë. Fëmija është i pafuqishëm. E po kaq e pafuqishme jam edhe unë. Duarlidhur. Megjithatë, kaq i fuqishëm është tmerri, saqë më duket se jam po aq fajtore, që qëndroj duarlidhur. Fakti që rri në heshtje, një spektatore, pa asnjë reagim, më bën fajtore edhe mua. Ju bën edhe juve fajtorë.

Të njëjtën ndjesi fajësie që përjetoj përballë kësaj pikture, përjetoja sa herë lexoja librat e Fatos Lubonjës. Të njëjtën, përjetova edhe pasi lexova librin e një njeriu, Gëzim Peshkëpisë.

Unë jam fare e re për të pat jetuar në kurrizin tim ndonjë gjë substanciale që ka lidhje me komunizmin. Tek unë, kujtesa për të shtrihet tek paranoja e „bisedat që bëjmë në shtëpi, nuk i themi jashtë saj“ apo tek imazhi i nënës time me këmishë nate, që zgjohej fare herët për të na siguruar shishen e qumështit. Sot, konstatohet me trishtim se tek brezi im kjo përvojë qarkullon vetëm nëpër forume interneti, më shumë si nostalgji. Pjesës më të madhe u mvishen sytë me avull sapo kujtojnë 1 Majin, vapiqet dhe arançatat, sandalet bukë peshku, portokallet për Vitin e ri. Nëpër gazeta elitare botohen artikuj që e paraqesin Saturnin si burrë të dashur, si dashnor të ndershëm, si baba të përkujdesur, si gjysh babaxhan. Nuk ka asnjë kritikë, nuk është bërë asnjë gjyq Nurembergu, nuk është vënë gishti mbi asnë ndërgjegje. Nuk është bërë asnjë përpjekje serioze për të shkruar historinë e viteve 1945 – 1990. Nuk e di ç’ka ndodhur me ligjin për dosjet, nga i cili mund të vijë ndonjë lloj katharsisi i shoqërisë, por ajo që dihet është se edhe sot e kësaj dite gishtat gjithë gongalla të Saturnit, i ndjejmë kudo në administratë. Do lidhim duart? Do shohim edhe njëherë gllabërimin?

Gëzim Peshkëpia na jep me një të shkruar mjaft elegante, inteligjente e humor të zi historinë e tij, në harkun kohor gjatë të cilit shkonte drejt gojës së Saturnit. Një histori e parë nga brenda, me skena të gjalla e të dhimbshme, jashtëzakonisht të dhimbshme. Histori njerëzish: Patër Aleksi, At Zef Pllumi, Agimi, Beqiri, Nasi, Skënderi, Samiu, Rexho, Fadili, Madu e shumë e shumë të tjerë – njerëz të cilët kanë patur përvoja të pabesueshme, tmerrësisht të dhimbshme e poshtëruese.

Në paragrafin e parë, ju përmenda se më ka bërë përherë përshtypje historia e Jobit. Jobi është njeriu, të cilit Zoti i ka dhënë të gjitha dhe vendos ta sprovojë, për t’i testuar besimin. Jobi humbet fëmijët, begatinë e bollëkun, gruan, shëndetin. Imagjinoni, pas sprovash e stërmundimesh që Jobi nga një njeri me gjithë të mirat shndërrohet në një endacak pa familje, pa katandi e i lebrosur e i uritur për bukën e gojës.

Në fund të historisë, Zoti ia rikthen Jobit, të gjithë ç’kishte humbur edhe më shumë, duke e shpërbyer për besnikërinë dhe durimin e tij emblematik.

Gëzim Peshkëpia thotë kështu në librin e tij: Lexova në një kalendar xhepi se çfarë kishin arritur të bënin njerëz të ndryshëm në moshën dyzetedy vjeçare. Kristofor Kolombi zbuloi Antilet (1493); L.V. Bethoven kompozoi Simfoninë IX (1812); Albert Ajnshtajni merr çmimin Nobel në fizikë (1921); Salvador Dali pikturon „Kërkimi i Shën Antonit“ (1946); Sigfrid Lenc shkruajti „Ora e gjermanishtes“ (1968), ndërsa unë arrita të çapitem përsëri në asfalt me mendimin për të riformuar familjen e shuar nga tsunami komunist...“

Libri i Gëzim Peshkëpisë „O njeri“ është libri i një të mbijetuari. Duke qenë se ishte nga ata njerëz të cilët nuk ndenjën duarlidhur gjatë diktaturës komuniste, por duruan pasojat e vlerave dhe integritetit të tyre njerëzor, leximi për njerëz të tillë, na zhvesh lakuriq, të shëmtuar dhe fajtorë. Dhe në anën tjetër, na mbush me kaq dashuri për njerëzimin.

Shkruajti: ndrt.snn

Rosales: Engjelli im

Nuk kisha dëgjuar ndonjëherë për Rosales. Më duket se ka qenë viti 2004 kur kam hasur për herë të parë në emrin e tij. Në rrethana disi të çuditshme : pa hyrë në hollësira, librin e tij e kam parë një ditë përdhe, e kam marrë, e kam fshirë, dhe e kam hapur në faqen e parë :

Mbi fasadën e shtëpisë, mund të lexohej boarding home, por e dija se ky do të ishte varri im. Ishte një nga ato strehët e pista ku përfundojnë njerëzit që i ka dënuar jeta. Shumica të çmendur. Por edhe pleq të braktisur nga familjet e tyre, të braktisur për të vdekur nga vetmia dhe për të mos ua nxirë jetën fitimtarëve.
- Këtu do të jesh mirë, thotë halla ime, e ulur në timonin e Chevroletit të saj të ri të markës së fundit. Këtu nuk do të bësh asgjë, do të jesh rehat, do ta shohësh.

Dhe kam vendosur përnjëherë ta kem në bibliotekën time. Toni i librit ishte dhënë : do të hyja në një botë të panjohur, të mbushur plot me qenie të harruara, pa dhëmbë dhe që mezi ecin, në një botë të egër. Kam vajtur dhe e kam blerë. Pas tre orësh, kisha lexuar dhe fjalitë e fundit :

Ngrihem. Në një qoshe të sallonit, Reyes, qorri, pshurr ngadalë. Arsenio vërsulet drejt tij dhe heq rripin e pantallonave. Me togëz, ai jep një goditje të fortë mbi shpinën e qorrit plak. Lëshohem mbi Arsenion dhe ia rrëmbej rripin nga duart. E vërtis përsipër kokës sime dhe e lë të bjerë, me aq sa më ha krahu, mbi trupin skeletik të qorrit plak.
Përjashtë, Caridad mulatja thërret për darkën. Do të ketë peshk të ftohtë, oriz të bardhë dhe thjerrëza të gjalla.

Si kam dalë nga ky lexim ? Krejt i tronditur. Në një përmasë tjetër. I lënduar, i vrarë, i zemëruar, i tërbuar, i nënshtruar, të gjitha këto ndjenja ndërroheshin me njëra-tjetrën në vijimin e faqeve. Një libër i madh. Vetëm 120 faqe. Vetëm 5 euro. Një perlë që nuk bie në sy.

Por për çfarë flet ky roman ?
Duhet thënë që në fillim se romani është pothuaj autobiografik, sepse vetë autori i tij ka shëtitur nga azili në azil për të gjetur pak prehje. Kubanez, tashmë gjysmë i çmendur në vendin e tij, ai mërgon në SHBA-ës pas hapjes së kufinjve nga Kastro për të droguarit, të çmendurit, kriminelët. Rosales përfundon në një azil pleqsh, të çmendurish, të lëçiturish të shoqërisë amerikane.
E megjithatë, ai kishte qenë një shkrimtar në vendin e tij, nuk ngjante me këta shokë të azilit që nuk mbajnë dot nevojat e veta, apo që janë gati për të shpërthyer në një mizori të pafund.
Pak fjalë mbi ngjarjet e romanit, pa dashur të shpoj misterin :
William Figueras (personazhi kryesor, i cili rrëfen ngjarjen në vetën e parë), i shoqëruar nga halla e tij, shkon të futet në një azil. Atë e kanë lëçitur të gjithë të afërmit e tij, përveç kësaj halle që ka ende ca fije mirësie në shpirt. Sapo ai fut këmbën në këtë azil, Figueras bën një përshkrim të hollësishëm të azilantëve të tjerë : pleq të harruar, plaka të çmendura, një indian ("dëshmitar i heshtur i ligësisë së botës"), një homoseksual e plot qenie të tilla të braktisura nga bota.
Por Figueras është një njohës shumë i mirë i letërsisë, ai ka lexuar të gjithë shkrimtarët e mëdhenj, Proust, Joyce, Hesse, etj. E kjo mospërputhje me çka sheh ai rreth e rrotull i jep atij të shtyrën për të rënë pak nga pak në kthetrat e çmendurisë.
Ditët kalojnë dhe Figueras na rrëfen si funksionon një azil : dhuna është fjala kryesore. Dhunë falas. Pa shkak, pa kurrfarë ndjenje në shpirt. Mirëpo, ja që një ditë, në azil vjen dhe një grua disi më e re, Francine, që Figueras, pak nga pak, do të lidhet me të në një lloj marrëdhënie disi surealiste : mes një nxitje për ta vrarë dhe një dashurie të pashprehshme. Në fakt, a mund të dashurohen dy qenie të humbura në fund të pusit ? A iu ka mbetur ende në zemër diçka që të fërgëllojë ? Duket se po. Të paktën Figueras na bën të ditur që ndjenjat njerëzore nuk vdesin kurrë, edhe në ferr. Dhe ai dashurohet pak nga pak, në një lloj dashurie tragjike pa rrugëdalje, e rrugëdalje të cilën ai fillon ta kërkojë me çdo kusht. Ai dëshiron të largohet nga azili, me ato pak para pensioni që i ka lidhur shteti amerikan, dhe të fillojë një jetë të re me Francinen, si gjithë të tjerët. Mirë, por a mundet vallë një vullnet njeriu të përplaset me muret e botës, me muret burokratike që kjo botë i ka ngritur për t’u mbrojtur nga "ata", të pistët, të neveritshmit, nga ata që ju rëndojnë ndërgjegjen ?
Nuk do ta them vazhdimin e romanit, por mund të them se është një nga romanet më tronditës që kam lexuar. Një ngjarje e tillë ju mbetet në mendje për një kohë të gjatë, ndoshta përjetë. Dhe ne dalim të ndryshuar nga kjo. Në fakt, e çfarë roli tjetër do të kishte letërsia dhe leximi në mos ndryshimi dhe lartësimi i lexuesit ?

Romani është shkruar në një gjuhë të qartë, të prerë, në vetën e parë, ritmi është tejet i lartë, ne jemi me Figueras ngado ku shkon ai, ne vuajmë me të, qajmë me të, dashurojmë me të, e pamundur që lexuesi të shkëputet nga faqja.
Rosales ka vrarë veten në vitin 1993, në moshën 46 vjeçare në Miami të SHBA-ës. Tre vjet më parë, ai kishte humbur dhe mikun e tij të ngushtë, Reinaldo Arenas, shkrimtar i madh kubanez, i vetëvrarë dhe ky.
Nota ime prej lexuesi : 5/5

Ps : ky roman do të dalë këto ditë në qarkullim, në Tiranë, nën përkthimin tim. Gjatë përkthimeve të mia, dy herë më ka ndodhur që të vuaj dhe fizikisht : novela "Patriotizëm" e Yukio Mishima, dhe romani "Engjëlli im" i Guillermo Rosales.

Shkruajti: un

Kundera: Jeta është gjetiu

A mund të ketë lirizëm në një shtet autoritar? Si janë marrëdhëniet e lirizmit me revolucionin? Si formohet poeti lirik? C’arsye e motive, c’ngjarje e influencojnë në këtë krijim? C’rol ka nëna e tij? Në fund të fundit, kush është poeti lirik?

Kur në vitin 1969, Milan Kundera përfundoi në Paris veprën e tij, mendoi ta quante “Mosha lirike”, titull që u ndërrua me këshillën e botuesit të tij, të cilit ky titull i ngjau më ezoterik sec duhej.
Kam blerë për 3 euro, në një stendë librash të vjetër, një libër të Kunderës, me titullin tjetër, të ndërruar në momentin e fundit. “Jeta është gjetiu”. Libër botim i ’69. Përkthimi në anglisht nga Peter Kussi, mbase një nga përkthyesit më të mirë në anglisht të Kunderës.
Titulli i përket një fraze shumë të njohur të Rimbosë, frazë e cila është cituar nga André Breton në fund të “Manifestit Surrealist”. Në maj të 1968, po ashtu, studentët e Parisit e shkruan në muret e Sorbonës, si sloganin e tyre. (Nga parathënia e Milan Kunderës, e botimit anglisht të “Jeta është Gjetiu”).
Në stilin e librave të tjerë, “Lehtësia e papërballueshme e qenies”, “Libri i të qeshurës dhe harrimit” edhe “Jeta është gjetiu” është ndarë në pjesë, një laborator antropologjik me shtatë kthina sipas 7 etapave të jetës së Jaromilit, poet i ri ne Çekosllovakinë soc-realiste.
Që nga lindja e derisa vdes në mënyrë tërësisht lirike nga tuberkulozi, libri trajton mes një gjuhe elastike dhe trysnuese njëkohësisht jo vetëm formimin e poetit, por sidomos është për t’u vecuar marrëdhënia që ka ndërtuar Kundera mes tij dhe nënës së tij, e cila quhet esëll dhe në mënyrë domethënëse: Mama.
Ajo është bija e një farmacisti me dy farmaci të begatshme në Pragë; një grua, që ka investuar një kapital të konsiderueshëm ndjenjash në marrëdhënien me të shoqin, inxhinier në një firmë ndërtimi – kapital që pret ta marrë të paktën fit e fit. Kur asgjë e ngjashme nuk ndodh, ajo dalëngadalë e tërheq depozitën e saj emocionale dhe zhvillon një qëndrim të ashpër anipse krenar, karshi të shoqit. Nëpërmjet personazhit të Mamas, Kundera na jep motive të të besojmë se trupi I zhgënjyer I një gruaje, ka mundësitë më të mëdha të jetë njëkohësisht edhe ai i një nëne më se të devotshme. Dhe nënat e devotshme, këto “dashnore të pasuksessme” duan t’i kenë bijtë e tyre të famshëm. Nëna e Jaromilit është e angazhuar që prej lindjes së tij, se I biri, Jaromili është artist. Poet. Ajo i blen të birit që nga vogëlia mjetet e duhura për t’I zhvilluar talentin, lexon para mikeshave dhe njerezve që vijnë në shtëpi, bon-mots e Jaromilit. Në gjithë këtë shkretëtirë që quhet Botë, i biri është shpresa. Është gjithë bota e saj e brendshme. Gjërat që nuk ka mundur të jetë kurrë.
A është pra i lirë Jaromili të zgjedhë që të jetë dikush tjetër?
Kundera përgjigjet se: “Liria nuk nis kur prindërit hidhen poshtë ose varrosen; liria vdes kur ke prindër. Është i lirë ai që s’ka dijeni mbi origjinën e tij…kur lind prej një veze të hedhur në pyll….ai që pështyhet prej qiellit dhe prek tokën pa një gram mirënjohjeje”
Në një frazë tjetër gjeniale dhe të papërsëritshme, Kundera nxjerr një përfundim fatal: Poetët lirikë, përgjithësisht vijnë nga shtëpi ku kanë urdhëruar gra. Ledi Uajlld, nëna E Rimbosë, frau Rilke, të gjitha kanë qenë figura qendrore në jetën e bijve të tyre lirikë. Historia përsëritet. Analogjitë janë sipërane ndaj cdo lloj përpjekje për të nxjerrë përfundime amatore.
Zgjidhja e këtyre lidhjeve mund të bëhet vetëm nëpërmjet Revolucionit. Jo vetëm personal, por sidomos politik. Është njëkohësisht e guximshme, largpamëse dhe mendjehapëse, karakteristika këto sidomos të Kunderës, të lidhësh lirizmin me revolucionin. Në libër, Jaromili, përmes poezisë, kërkon të drejtën të jetë burrë i ri. Dhe në përpjekje të vazhdueshme për t’i shpëtuar të jëmës, për të qenë burrë anipse njëkohësisht lirik, revolucioni politik është angazhimi më i kollajtë dhe më probabilitar.
Dhe në të vërtetë, ka një arsye të thjeshtë dhe të thatë pse kjo është kështu. Për zotin Kundera “për rininë, poezia dhe revolucioni është një dhe e vetme” Sipas tij, të dyja justifikojnë/ndihmojnë/ushqejnë njëra tjetrën. “Poezia i dha revolucionit zërin e saj dhe në këmbim, revolucioni e cliroi poezinë prej izolimit;
poeti tashmë di që po dëgjohet nga njerëzit, sidomos nga njerëz të rinj..”
Duke nisur nga Majakovski, Lorca dhe të tjerë, më të hershëm a më të vonë, kush më I suksesshëm e kush më fatkeq, poetët lirikë janë ata që kapërcejnë barrikadë mbi barrikadë. Trifon Xhagjika. Bilal Xhaferri.E mbase të gjithë poetët e panjohur që nuk iu bindën slloganeve..

A ka lirizëm në një shtet autoritar?
A ka poezi të vërtetë fundja, në një sistem të ngurtë dhe diktatorial?
Jaromili bëhet socialist dhe denoncon vëllain e të dashurës i cili kish bërë plane të arratisej. Vdekja e Jaromilit është simbas mendimit tonë një zgjidhje jo fort e gjetur e librit, por mbase vdekja është zgjidhja e çdo poezie të pamundur. Do ishte brenda gjithë angazhimit lirik nëse Jaromili do të kishte vrarë veten. Jo! Në libër ai vdes në mënyrë të qëndrueshme dhe sistematike nga ethet e tuberkulozit. Shaka drejtuar fundeve pa vdekje të librave socialistë? Është mbase më e thjeshtë. Shuarja e poetit nga ethet është vetëmse paqtim i mjegullt me Mamanë.

Një lot i madh i Mamasë dhe dora e ngrohtë e tij. E lodhur. Tmerrësisht e lodhur…Po! Gjithcka është në rregull. Arturi (Rimbo) është aty, ai nuk do të ikë. Arturi nuk do të ikë më kurrë. Gjithcka është në rregull…

“Jeta është gjetiu” – kështu shkruajtën një grup studentësh në muret e Sorbonës. Mbase vërtetë jeta është gjetiu, dhe të gjithë raptuset e Rimbosë, Majakovskit, Shellejt, Lorkës, ishin përplasje koke pas murit.
Njëmijë Rimbo të mbetur pas barrikadave të ngurta të shoqërisë ku jetonte.
Njëmijë Majakovskë majë fucive të djathit, në brymë të Tetorit.
Njëmijë këmisha të përgjakura të Trifon Xhagjikës përballë skuadrës së pushkatimit.
Mbase vërtetë jeta është gjetiu, dhe poezia nuk duhet marrë seriozisht.
Por sot, Milan Kundera na jep me këtë libër, një analizë të hollësishme dhe serioze të botës së brendshme të poetit, mënyrës sesi ai lind, dhe përplotësohet prej mjedisit, (më shumë prej pengesave sesa prej lehtësirave. Zoti Kundera sipërmerr këqyrje të vëmendshme të rrethanave historike, anipse eliptike, të jetës së poetëve të mëdhenj si Rimbo, Shelli, Halas.
Kjo sepse “për një novelist, tregon Kundera, një situatë e dhënë historike është një laborator antropologjik, në të cilën ai angazhohet me zbulimin e pyetjes thelbësore: Cfarë është ekzistenca njerëzore?”

Shkroi ndrt.snn

Qosja: Mjerimi i provincializmit

Më 27 gusht 2009, Gazeta Shqiptare dhe gazeta Korrieri botuan reagimet e katër shkrimtarëve ndaj ligjëratës sime të mbajtur në Seminarin XXVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, në Prishtinë. Përpos reagimeve të këtyre katër shkrimtarëve - Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka, Gazeta Shqiptare i paralajmëroi, me fotografi, edhe reagimet e shkrimtarit Nasho Jorgaqi dhe të poetit e botuesit Bujar Hudhri, por reagimet e tyre në këtë numër të saj nuk i pamë. Reagimin e këtyre katër shkrimtarëve e botoi shpejt edhe gazeta e Prishtinës Koha ditore, por e botoi me një titull të falsifikuar. Mendimin e Besnik Mustafajt: në qoftë se është e vërtetë se Rexhep Qosja ka thënë se letërsia shqipe nuk e ka arritur nivelin e letërsisë evropiane "atëherë duket se ai ka kohë që nuk lexon letërsi shqiptare", gazeta Koha ditore e bëri mendim të të gjithë shkrimtarëve shqiptarë: "Shkrimtarët shqiptarë vlerësojnë se Qosja ka kohë që s'ka lexuar letërsi shqipe". Unë nuk besoj se falsifikimet e tilla përbëjnë moralin e gazetës Koha ditore, po të një gazetari që keqpërdor Kohën ditore për hesapet e veta. Reagimi i katër shkrimtarëve të përmendur, Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka shkaktoi mandej baticë-kiç reagimesh në media dhe në forume të ndryshme. Si shembull të këtyre reagimeve dua të përmend reagimin e kallakanxhës së PDSH-së, e quajtur Miranda Haxhia, e cila me gjuhë të pistë e të shëmtuar, të ushtruar në klanet ku përket, shkruan për çka ia arrin dora, por nuk ia arrin mendja servile! U turrën patriotët e kafeneve ta mbrojnë letërsinë shqipe prej shkrimtarit dhe studiuesit të saj, i cili për të ka bërë më shumë se të gjithë ata së bashku me të gjithë paraardhësit e tyre, me të gjithë farefisin e tyre dhe me të gjithë punëdhënësit e tyre! Në rastet më të shpeshta këto janë reagime të rrogëtarëve të moçëm e të rinj të dy partive të të dy anëve; të rrogëtarëve të cilët për shkencën letrare shqipe shkruajnë pa e pasur asnjë sprovë për letërsinë shqipe; të cilët për letërsinë evropiane flasin pa dalë ende prej botës letrare të Zhyl Vernit e të Elin Pelinit; të cilët për servilët e neveritshëm të diktaturave gjykojnë si të ishin ende në fakultetin e Zhdanovit! Dhe, le të shkruajnë ashtu, le të flasin ashtu dhe le të gjykojnë ashtu: nuk do të mbeten të pashpërblyer prej padronëve.

Reagime befasuese

Reagimet e shkrimtarëve Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka ishin për mua befasuese. Dhe, ishin befasuese për disa arsye. E para, unë kam mbajtur një ligjëratë dhe, siç thuhet në teoritë letrare dhe në retorikat klasike të letërsisë, ligjëratat u drejtohen atyre që i dëgjojnë, domethënë atyre që janë në sallë. E dyta, ajo ishte ligjëratë e folur, e pashkruar, prandaj të gjitha interpretimet e saj në gazeta, në radio, në televizion a në forume të ndryshme janë interpretime të gazetarëve. Ato nuk kanë autorizimin tim, të dëshmuar me nënshkrimin tim, prandaj nuk mund të merren si paraqitje e saktë e mendimeve të mia. Siç mund ta dinë reaguesit e përmendur ndaj ligjëratës sime, intervista që një vetje i jep një gazetari çmohet intervistë e tij, e pranuar prej tij, vetëm kur autorizohet, domethënë kur merr nënshkrimin e tij. E treta, Gazeta Shqiptare dhe gazeta Korrieri, prej informatave të pesë gazetave të Prishtinës për ligjëratën time morën vetëm informatën e gazetës Expres. Shkrimtarët Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka pranuan të reagojnë ndaj ligjëratës sime duke marrë për bazë shkrimin e një gazetari, që artikullin e tij e fillonte me fyerje dhe me urrejtje për ligjëruesin! Sikur reagimi i tyre të ishte i nxitur prej motivesh parimore letrare dhe kulturore, atëherë fyerjet dhe urrejtja e gazetarit do të duhej t'i bënin të dyshonin në saktësinë e pohimeve të tij.

Zhvillimi atipik i letërsisë kombëtare

Siç shihet prej reagimeve të tyre, katër shkrimtarët e përmendur nuk kanë ndonjë dije për dukurinë historiko-letrare, që kam trajtuar në ligjëratën time. Ka mbi 50 vjet që për zhvillimin atipik të disa letërsive kombëtare në Evropë flasin historianë evropianë të letërsisë, midis të cilëve edhe komparatisti i lavdishëm, Pol Van Tigem. Për këtë dukuri janë botuar edhe vepra të veçanta historiko-letrare. Ata përdorin nocionet: zhvillim atipik, zhvillim i shpejtuar, zhvillim i ngadalësuar, zhvillim i veçantë, zhvillim i letërsive të popujve të pushtuar (në Perandorinë Otomane dhe në Perandorinë Austro-Hungareze), e disa nocione të tjera.
Çka do të thotë zhvillim atipik, zhvillim i shpejtuar i një letërsie kombëtare? Do të thotë se ajo letërsi, për shkaqe historike, për shkaqe se populli që e ka krijuar nuk ishte i lirë, nuk kishte zhvillim të lirë shoqëror, politik, kulturor, ekonomik, nuk do të arrijë t'i shprehë veçantitë themelore të letërsive që janë zhvilluar në kushte normale historike. Për këtë arsye brenda një periudhe letrare, fjala vjen brenda romantizmit a brenda realizmit, ajo do të nxitojë të shprehë veçantitë ideore dhe stilistike të rrymave, shkollave e formacioneve stilistike të ndryshme. Kështu, për shembull, në letërsinë tonë të Romantizmit gjejmë veçanti të Renesansës, të Klasicizmit, të Iluminizmit, të Realizmit; në letërsinë pasromantike, domethënë në letërsinë midis dy luftërave botërore, gjejmë veçanti të Realizmit, të Romantizmit të Klasicizmit, të Parnasizmit, të Simbolizmit, madje, edhe të Ekspresionizmit (te Migjeni). Është e qartë: letërsia shqipe, si edhe letërsitë e popujve të pushtuar, nxiton t'u afrohet dhe t'u shëmbëllejë letërsive të mëdha evropiane-franceze, italiane, gjermane, angleze, duke shprehur brenda një periudhe veçantitë e disa rrymave, shkollave, formacioneve stilistike, që në ato letërsi janë shprehur normalisht, në, si ta themi, kronologji brenda një formacioni. Dhe kështu ka ngjarë në letërsinë shqipe deri sot. Duke u përpjekur të shprehë përvojën krijuese evropiane, letërsia shqipe bën përpjekje që të arrijë edhe nivelin artistik të letërsisë evropiane e kur thuhet të letërsisë evropiane mendohet në letërsitë e mëdha evropiane: franceze, italiane, angleze, gjermane, spanjolle, ruse. Të mohosh rëndësinë shkencore të një krahasimi të këtillë në studimet historiko-letrare, siç bën njëri prej reaguesve, domethënë të mohosh një shkencë shumë të rëndësishme: letërsinë krahasimtare. E gjithë kjo që them, besoj, tregon qartë se ligjërata ime mbi zhvillimin atipik, domethënë të shpejtuar, të letërsisë shqipe bazohet në një koncept, që unë nuk ia kam imponuar letërsisë, por që e kam nxjerrë prej vetë veçantive të zhvillimit të saj. Dhe, ky koncept flet në favor të vetëdijes krijuese të krijuesve të kësaj letërsie: ata do të donin ta bëjnë letërsinë shqipe si letërsitë e mëdha evropiane jo vetëm për nga rrymat, shkollat, formacionet stilistike, por edhe për nga nivelit artistik. Por, nuk do të arrijnë. E kuptueshme. Thuhet se shekulli XVIII ishte një shekull i mjerë politik e shoqëror në historinë gjermane, por në atë shekull populli gjerman krijoi letërsi të madhe dhe filozofi të madhe. Mjerimi politik, shoqëror, ekonomik i gjermanëve në atë shekull ishte mjerim që nuk e pengonte krijimtarinë; mjerimi ynë politik, shoqëror, ekonomik deri në ditët tona ishte, ndërkaq, i veçantë dhe ishte pengues për krijimtarinë. Po shohim se, në një mënyrë, pengues është ky mjerim edhe sot. Siç shihet, në ligjëratën time unë kam folur jo për vlerat evropiane - se togfjalëshi vlera evropiane ka kuptime të ndryshme, por për nivelin evropian të letërsisë shqipe. Dhe, kam thënë: këtë nivel artistik, estetik, të letërsisë evropiane letërsia shqipe ende nuk e ka arritur. Pikërisht, ky pohim i ka nxitur katër shkrimtarët e sipërpërmendur të reagojnë bashkërisht kundër meje.

Mustafaj dhe krahasimi mes Londrës e Librazhdit

Shkrimtarët Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj, Behar Gjoka pohojnë se letërsia shqipe ka arritur nivel artistik evropian. Besnik Mustafaj është aq zemërgjerë ndaj meje, saqë edhe romanin tim Vdekja më vjen prej syve të tillë e shpall roman të nivelit artistik evropian. Por, mua nuk më duhet ky kompliment i tij i pavërtetë. As romani Vdekja më vjen prej syve të tillë, as romanet e mi të tjerë, që vetë mendoj se janë më të mirë se ai, nuk kanë vlerë letrare artistike të nivelit evropian. Jo. Nivelet letrare artistike evropiane, nivelet shkencore dhe filozofike evropiane, besoj se i njoh pak a shumë. Gjithë jetën kam punuar që t'i njoh. Niveli letrar evropian, fjala vjen, është niveli, që kanë caktuar Eskili, Dante, Servantesi, Shekspiri, Monteskie, Volteri, Didroja, Rusoi, Rasini, Molieri, Gëteja, Shileri, Shatobriani, Manconi, Balzaku, Hygoja, Dikensi, Floberi, Bodleri, Tolstoji, Dostojevski, Prusti, Xhojsi, Kafka, Niçeja, Herman Brohu, Muzili. Niveli letrar evropian është njëkohësisht niveli që sot caktojnë Kamyja, Tomas Mani, Sartri, Margarit Jursenar, Gynter Grasi, Umberto Eko, Hoze Saramago, Salman Rushdi, Mishel Furnie, Zhan d'Ormeson... Kënaqësinë e jashtëzakonshme që më sjell leximi i veprave të tyre vazhdimisht ma përcjell një shqetësim i madh: sa modeste janë veprat e mia në krahasim me ato të tyre! Sa modeste është letërsia shqipe në krahasim me letërsinë që kanë krijuar dhe krijojnë ata! Njohësi i letërsive të mëdha evropiane dhe i letërsisë shqipe do të mund të thoshte: të krahasosh, për nga vëllimi dhe për nga cilësia letërsinë shqipe me letërsinë franceze, gjermane, angleze, italiane është si të krahasosh, për nga madhësia dhe për nga vlera arkitekturore, Librazhdin me Londrën, si të krahasosh Lipjanin me Parisin! Por, për Besnik Mustafajn, Diana Çulin, Ylljet Aliçkajn dhe Behar Gjokën nuk është ashtu. Prej reagimit të tyre del se për ta Librazhdi është si Londra, kurse Lipjani si Parisi. Dhe, le të kënaqen me të vërtetën e tyre: se Librazhdi dhe Lipjani janë si Londra dhe Parisi. Ajo është kënaqësia e tyre dhe ajo është shija e tyre.

Aliçkaj dhe diferenca me shkrimtarët e Ballkanit

Si dëshmi se letërsia shqipe paska arritur nivelin artistik evropian, që kanë përcaktuar krijuesit e mëdhenj të popujve të mëdhenj të Evropës, si Eskili, Dante, Shekspiri, Gëte reaguesit ndaj ligjëratës sime marrin shembull përkthimet e Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Fatos Kongolit, Bashkim Shehut dhe të dy poetëve. Dhe, kështu karshi nivelit të Eskilit, Dantes, Shekspirit dhe Gëtes qëndron niveli i Ismail Kadaresë, i Dritëro Agollit, i Bashkim Shehut dhe i Fatos Kongolit! Bukur! Prozatori dhe diplomati Ylljet Aliçkaj thotë se "shkrimtarët shqiptarë janë më të përkthyer e të pëlqyer se shkrimtarët maqedonas, serbë e boshnjakë, domethënë se shkrimtarët e Ballkanit në Francë, gjë të cilën unë e di mirë". Megjithëse, siç shihet, Ylljet Aliçkaj e zbret një çikë më poshtë nivelin e letërsisë shqipe, prapë nuk mund të thuhet se thotë gjithë të vërtetën. Ballkanin e përbëjnë edhe grekët, turqit, bullgarët, rumunët, malazeztë dhe kroatët, të cilët hidhërohen pa masë kur u thuhet se i takojnë Ballkanit! Po të dinte, vërtet, se kush përkthehet e kush lexohet në Francë dhe në Evropë nga shkrimtarët e Ballkanit, Ylljet Aliçkaj do të na jepte disa të dhëna të tjera. Dhe, do të na thoshte, fjala vjen, se letërsia greke, letërsia rumune, letërsia bullgare, letërsia serbe, letërsia kroate janë shumë shumë, më të përkthyera se letërsia shqipe në Evropë, ndonjëra prej tyre tridhjetë, ndonjëra njëqind e ndonjëra, ndoshta, treqind për qind më të përkthyera se letërsia shqipe. Le të kërkojë informata në internet! Do t'i gjejë. Dhe, pse të mos jenë më të përkthyera? Janë më të pasura, kanë tradita më të gjata, në përgjithësi janë më të zhvilluara se letërsia jonë. Në Serbi e në Kroaci sot ka shumë shkrimtarë të cilëve çdo roman që botojnë në gjuhën kombëtare u përkthehet shpejt në disa gjuhë evropiane. Drama të autorëve serbë e kroatë shfaqen në teatrot e Francës, të Austrisë, të Gjermanisë. Regjisorë serbë e kroatë, madje, edhe regjisore kroate, përgatisin shfaqje në teatrot e disa vendeve evropiane. Prania e letërsive serbe e kroate dhe e krijuesve serbë e kroatë në Evropë iu detyrohet jo vetëm lidhjeve të trashëguara e të reja të vetë krijuesve serbë e kroatë, po edhe shteteve të tyre. Kështu, për shembull, ambasada e Serbisë në Paris boton revistë mujore në gjuhën franceze me shkrime letrare e shkencore të autorëve serbë. Ministria e Kulturës e Serbisë ka komisionin e përbërë prej shkrimtarëve, studiuesve të letërsisë dhe historianëve të cilët bëjnë përzgjedhjen e veprave letrare e shkencore të cilat do të përkthehen në gjuhë të huaja, natyrisht të financuara prej asaj Ministrie. Ç'bëjnë ministritë tona të kulturës? Ministria e Kulturës e Kosovës financon botimin e kiçit zbavitës muzikor dhe festivalet e kiç miseve, por jo përkthimin e veprave letrare e shkencore që meritojnë të përkthehen!

Diana Çuli dhe harta e përkthimit

Nuk mund ta përfundoj këtë përgjigje në reagimet e Besnik Mustafajt, Diana Çulit, Ylljet Aliçkajt dhe të Behar Gjokës pa e cituar një mendim të Diana Çulit për kriteret "që diçka me vlerë letrare të quhet vlerë evropiane". Ja ç'thotë ajo: "Kriteri më i përhapur, më popullor dhe më i pranuar është ai i çmimeve prestigjioze që jepen nga juritë e ndryshme në Evropë, si dhe kriteri i përkthimeve në sa më shumë gjuhë që fliten në kontinentin evropian". Mos do të thotë kjo se përkthimet në gjuhët e popujve të Azisë dhe të Afrikës nuk mund ta përcaktojnë vlerën e veprave letrare! Nuk dua ta supozoj përgjigjen e Diana Çulit! Ç'thotë Diana Çuli më tej? Thotë: "Një vlerë tjetër e pranuar gjerësisht është kontributi që një letërsi e një vendi të caktuar i jep në përgjithësi zhvillimit kulturor të Evropës (si letërsia franceze, angleze etj.), që ngre ura komunikimi midis popujve, që shpie përpara procesin e integrimit kulturor, që shpalos ide të reja përparuese për njerëzimin". Po, t'i lëmë anash formulat socrealiste, që vazhdojnë të jetojnë edhe njëzet vjet pas rënies së komunizmit në kokën letrare dhe politike të koleges sime, Diana Çulit, dhe jo vetëm të Diana Çulit e të shohim ç'flasin për ne kriteret e saj.

Mjerimi i provincializmit

Prej këtyre kritere të Diana Çuli dhe të bashkëreaguesve të saj duhet të nxjerrim përfundimin se një vepër letrare, një vepër shkencore a një vepër filozofike, e shkruar në gjuhën shqipe, ka vlerë letrare, shkencore a filozofike kombëtare dhe evropiane vetëm në qoftë se të tjerët e çmojnë si vlerë, e përkthejnë dhe e shpërblejnë me çmime, medalje, dekorata, tituj të ndryshëm autorin e saj! Sipas kësaj logjike nuk është e rëndësishme çka mendon ti vetë për ato vepra dhe për krijuesit e tyre; e rëndësishme është çka mendojnë dhe çka thonë ata, të tjerët, ata prej të cilëve varet edhe shumëçka në shtetin tënd! Provincializmi nuk ka brirë! Mjerimi i provincializmit më së qarti tregohet e përcaktohet kur ti për veten mendon vetëm si mendojnë ata, të tjerët, për ty! Ti do të çmosh veten vetëm nëse do të çmojnë ata! Mjerimin e provincializmit e tregojnë po aq qartë edhe: lutjet për të marrë çmime; edhe këngët që shoqërojnë marrjen e këtyre çmimeve; edhe vajtimet kur nuk të jepen çmimet me gjithë lutjet. Dhe, kjo komedi po ndodh shpesh në jetën tonë! A ka nevojë të thuhet se ky provincializëm është tepër fyes për kulturën në të cilën ngjet kjo.
Historia i përgënjeshtron keq kriteret që kanë frymëzuar Diana Çulin, Besnik Mustafaj, Ylljet Aliçkajn dhe Behar Gjokën të reagojnë ndaj mendimit tim se letërsia shqipe nuk e ka arritur ende nivelin artistik të letërsisë evropiane. Historia e përgënjeshtron fort edhe pohimin e tyre se vlerat artistike janë përcaktuese të përkthimit të një letërsie në gjuhë të tjera. Autorët më të përkthyer e më të lexuar sot në botë janë autorët e romaneve pornografike, erotike, kriminalistike, politike, dhe të asaj që quhet letërsi triviale. Kush nuk e di tashmë se shkrimtarët e letërsive të vogla, kryesisht, nuk përkthehen në letërsitë e mëdha për shkak të vlerës së tyre artistike, por për arsye të tjera. Ato duan prej nesh vlera të tjera: "vlera" politike, "vlera" ideologjike; "vlera" fetare. Dhe, do "vlera" të tjera.

Pse përkthehet Ismail Kadare

Reaguesit ndaj ligjëratës sime, Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka si shembull me të cilin do të donin të mohonin pohimin tim në ligjëratën e mbajtur përmendin Ismail Kadarenë. Unë nuk mund ta di a mendojnë ata, vërtet, ashtu siç flasin për arsyet e përkthimit të veprave të Ismail Kadaresë në disa gjuhë. Unë mund të them vetëm çka mua më obligojnë të them kriteret e mia letrare artistike dhe përgjegjësia ime shkencore dhe morale historiko-letrare. Dhe, e para që mund të them për këtë çështje është kjo: nuk është vlera artistike e veprave të Ismail Kadaresë arsyeja kryesore që përkthehen ato. Shumica e veprave të tij janë vepra me frymëzime politike dhe ideologjike, prandaj edhe me vlerë artistike shumë më modeste se ç'na është dukur dikur. Më tej: veprat e tij janë vepra të shkruara në mënyrë anakronike dhe i takojnë, si botëkuptim dhe teknikë krijuese, realizmit socialist - disa dhe realizmit tradicional - disa të tjera. Ato janë rrëfime për njerëz a ngjarje historike e jo vizion i botës dhe analizë e jetës - çka thuhet se është letërsia moderne. Domethënë: arsyeja fillestare dhe e vazhduar e përkthimit të veprave të tij ishte politike dhe ideologjike. Dhe, kjo arsye ishte e atyre që i botonin të përkthyera dhe i atyre që donin që të përktheheshin. Pse them kështu?

Ashtu siç e kanë nxitur dhe, në disa raste, frymëzuar Stalini e Krushçovi përkthimin e veprave të Shollohovit, të Fadjejevit, të Fedinit, të Katajevit, të Leonovit, e të disa shërbëtorëve të tjerë letrarë për nevojat e tyre politike ndërkombëtare, ashtu edhe Enver Hoxha e ka nxitur dhe, disa bashkëkohës thonë, financuar përkthimin e veprave të Kadaresë në frëngjisht. Ai donte t'i tregonte Evropës dhe botës, edhe me gjuhën letrare të një shkrimtari, se Shqipëria ishte ajo kështjella e pamposhtur e stalinizmit, që do t'i qëndrojë trysnisë së revizionistëve sovjetikë dhe të imperialistëve amerikanë. E Ismail Kadare atë qëllim ia përmbushte me veprat e tij dhe me publicistikën e tij. Para rënies së komunizmit, Franca ia përkthente veprat atij, por nuk e shpërblente me çmime autorin e tyre. Stalinizmi i Ismail Kadaresë ishte tepër komprometues për çdo institucion që do ta shpërblente me çmime. Sot, Ismail Kadare është i vetmi shkrimtar i një vendi ish- komunist, që jetën e vet politike dhe veprën e vet letrare dhe publicistike e kishte vënë në shërbim të diktaturës, i cili po shpërblehet me çmime e me tituj nga disa institucione e qarqe të huaja. Pse e përkthejnë dhe pse e shpërblejnë sot? Për rolin e tij prej demokrati në kohën e diktaturës? Si e thanë shpërblyesit spanjollë. Jo. Arsyeja është më e sofistikuar. Nuk e dinë shpërblyesit kush ishte Ismail Kadare? Megjithëse ai po gënjen sa po mundet dhe ku po arrin për të kaluarën e vet politike dhe për frymëzimet e qëllimet e disa veprave të veta, është naivitet të besohet se ata, shpërblyesit, nuk e dinë kush ishte ai. Është naivitet të mendohet se ata nuk e dinë se ai ishte pjesëtar i nomenklaturës komuniste; se ishte deputet në Kuvendin e Republikës Popullore të Shqipërisë; se ishte nënkryetar i Frontit Popullor të Shqipërisë, kryetare e të cilit ishte Nexhmije Hoxha; se romani Dimri i vetmisë së madhe është jetëshkrim politik i Enver Hoxhës dhe himnizim i figurës së tij politike e shtetare në historinë shqiptare; se romani Dasma është jehonë politike dhe ideologjike e revolucionit kulturor kinez dhe ftesë letrare për zbatimin e tij në Shqipëri; se me poema dhe me vjersha glorifikonte Partinë e Punës dhe diktaturën komuniste, luftën e klasave dhe revolucionet socialiste në historinë botërore; se mbi tridhjetë vjet ishte ideologu i realizmit socialist, të cilin për herë të fundit do ta mbrojë në vitin 1989, duke luajtur kështu rolin e komisarit në kulturë; se në vazhdimësi shkruante kundër kapitalizmit dhe, si thoshte, imperializmit amerikan; se mbante ligjërata në Universitetin e Tiranës mbi realizmin socialist si doktrinë letrare e amshueshme dhe mbi dekadentizmin e artit perëndimor; se me mosdurim dhe përbuzje shkruante për fenë dhe, në mënyrë të veçantë, për klerin katolik. Si është e mundshme që një shkrimtari me jetëshkrim të tillë politik, me jetëshkrim aq të padenjë, aq të dënueshëm për një krijues, me jetëshkrim të vënë në shërbim të një ideologjie - të ideologjisë leniniste - staliniste dhe të një diktature - të diktaturës totalitare komuniste, të dënuar nga të gjitha vendet demokratike në botë, t'i jepen sot çmime në emrin e demokracisë? Si është e mundshme që një shkrimtar i tillë politik, numri më i madh i prozave të të cilit janë traktate politike dhe ideologjike me vlera të pakta artistike, të rehabilitohet aq lehtë prej atyre që kanë shpenzuar aq shumë energji intelektuale dhe kanë bërë aq shumë shpenzime materiale për të përmbysur atë ideologji dhe atë politikë në Evropë? Është e mundshme! Gjeniu i servilizmit, i puthakëmbëve, i dinjitetit të përulur intelektual para çdo regjimi, Ismail Kadare, e ka gjetur edhe tani mjetin siç e kishte gjetur në kohën e diktaturës, me të cilin e bën të mundshëm këtë rehabilitim, në të vërtetë këtë shpërblim. Dhe, ky mjet është ideologjia. Në kohën e diktaturës, siç u theksua, kjo ishte ideologjia marksiste-leniniste e versionit stalinist, që e sundonte Shqipërinë dhe Evropën Lindore. Ismail Kadare i shërbente përtokas asaj ideologjie dhe ajo e shpërblente: me pozita, me tituj, me dekorata, me pasaportë diplomatike, me të gjitha privilegjet e mundshme. Në kohën e demokracisë kjo është ideologjia fetare. Ismail Kadare tani po i shërben kësaj ideologjie, duke përbuzur islamin dhe duke frymëzuar islamofobinë, në njërën anë, kurse duke propaganduar kthimin në "fenë e të parëve" të pesë milion shqiptarëve të besimit islam në Ballkan, në anën tjetër. Dhe, kjo ideologji fetare po e shpërblen. Qarqeve konservative evropiane që Evropën e imagjinojnë si kështjellë të krishterimit, zëdhënës i të cilave është kryeministri i sotëm italian (delikuenti, si e quajti Hoze Saramago), Silvio Berluskoni, nuk u intereson kush ishte dhe kujt e çkaje i shërbente Ismail Kadare: kryesore për ta është se Ismail Kadare sot shërben mirë, përulshëm dhe mund të përdoret si Kalë Troje për atë që këto qarqe dëshirojnë të arrijnë ndër shqiptarët! Dhe, kjo ideologji e ka bërë të mundshëm rehabilitimin e Ismail Kadaresë edhe në Shqipëri, madje, edhe te kleri katolik shqiptar! Dhe, pse të mos e bëjë. Shqipëria është i vetmi vend ish-komunist i cili prej përmbysjes së komunizmit sundohet prej komunistëve, në të vërtetë prej stalinistëve të konvertuar me gojë, po jo me mentalitet politik. Edhe sot, njëzet vjet pas rënies së komunizmit, Shqipëria është i vetmi vend ish-komunist, që e sundon ish-sekretari i Partisë e kjo domethënë ish-bashkëpunëtori i Sigurimit të Shtetit. Shqipëria është i vetmi vend ish-komunist në të cilin shpërblehet, festohet, privilegjohet në radhë të parë shkrimtari, të cilin e shpërblente, e festonte dhe e privilegjonte si zëdhënës të vetin diktatura komuniste! Shqipëria është i vetmi vend ish-komunist, në të cilin asnjë viktimë e diktaturës nuk ka arritur të krijojë karrierë politike. Shqipëria është sot i vetmi vend ish-komunist në të cilin ish-sekretari i organizatës themelore të Partisë së Punës së Shqipërisë luan me të përndjekurit dhe me ish-të burgosurit politikë si me lecka. Dhe, le të luajë kur e lejojnë! Dhe, e votojnë! Dhe, Kosova është i vetmi vend ish-komunist në të cilin ish-zëdhënësi i Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë në Kosovë dhe ish-drejtori i Radio-Televizionit të Prishtinës, pas vitit 1981, kur rinia dhe inteligjencia shqiptare përndiqej e masakrohej prej regjimit të paraardhësve të Millosheviçit e, pastaj, të Millosheviçit, mbahet qe tetë vjet drejtor i institucionit më të rëndësishëm politik dhe informativ në Kosovë; i vetmi vend ish-komunist ku zyrtarë të ndryshëm të kohës së Millosheviçit bëhen zyrtarë, diplomatë, gjykatës të Republikës së Kosovës! Po, nuk janë këto patologjitë e vetme, as më të mëdhatë të demokracisë sonë primitive, të ndotur dhe të korruptuar. Sikur shoqëria shqiptare të mos ishte e prapambetur siç është, sikur shoqëria shqiptare të mos ishte shoqëri në krizë të rëndë shpirtërore dhe morale ajo, jo që nuk do të rehabilitonte Ismail Kadarenë dhe të tjerë me jetëshkrim politik të ngjashëm me të tijin (megjithëse me jetëshkrimin e tij nuk krahasohet jetëshkrimi i asnjë tjetri), por do të kërkonte llogari politike dhe morale prej tij. Sikur shoqëria shqiptare të mos ishte e prapambetur siç është, sikur shoqëria shqiptare të mos ishte në krizë të rëndë shpirtërore dhe morale siç është, inteligjencia shqiptare jo vetëm se nuk do të rehabilitonte Ismail Kadarenë dhe ismailkadarenjtë e tjerë, por do të mënjanonte njëherë e përgjithmonë modelin e mendimit dhe të sjelljes së tij të pamoralshme intelektuale, në të cilin model janë të përmbajtura: gatishmëria e shërbimit ndaj çdo regjimi, servilizmi, hipokrizia bizantine, përdorimi i çdo mjeti për të arritur qëllimin, trysnia staliniste ndaj mendimit ndryshe, rrena, mashtrimi, intriga e të këqija të tjera. Sikur shoqëria shqiptare të mos ishte e prapambetur siç është, sikur shoqëria shqiptare të mos ishte në krizë të rëndë shpirtërore dhe morale siç është, sikur prej jetës intelektuale të kësaj shoqërie të ishte mënjanuar modeli i mendimit dhe i sjelljes alla Ismail Kadare, atëherë nuk do të ndodhnin as reagime në të vërtetë trysni kooperativiste ndaj mendimit ndryshe, siç është reagimi i Besnik Mustafajt, Diana Çulit, Ylljet Aliçkajt dhe Behar Gjokës ndaj një fjalie të Rexhep Qosjes, së cilës ata nuk janë aq të padijshëm që të mos i besojnë, që është reagim tipik për stalinizmin dhe për fashizmin. Dhe, ta përfundoj këtë përgjigje. Sikur shoqëria shqiptare të mos ishte e prapambetur siç është, sikur shoqëria shqiptare të mos ishte në krizë të rëndë shpirtërore dhe morale siç është, sikur demokracia shqiptare të mos ishte primitive, e ndotur dhe e korruptuar siç është, sikur kjo demokraci të mos ishte e sunduar prej ish-sekretarit të partisë, domethënë prej ish-stalinistit, atëherë inteligjencia jonë, e me ta edhe Besnik Mustafaj, Diana Çuli, Ylljet Aliçkaj dhe Behar Gjoka do ta shihnin gjendjen tonë shoqërore, politike, kulturore, letrare, shkencore, urbane siç është në të vërtetë dhe nuk do të mashtronin veten e popullin me iluzione mbi nivelet tona të paqena letrare artistike, shkencore, demokratike e të tjera gjoja evropiane. Se, siç dihet, vetëm ata që e shohin gjendjen siç është, realisht, objektivisht, dinë çka të bëjnë dhe si të bëjnë që këtë gjendje ta ndryshojnë, ta përmirësojnë e ta çojnë përpara: që këtë gjendje ta bëjë gjendje vërtet evropiane.

Rexhep Qosja, Prishtinë, 29.8.200 (Botuar ne Gazeten Shqiptare)

Bayard: Si te flasim per libra qe nuk i kemi lexuar?

Pierre Bayard, lindur më 1954, është profesor i letërsisë franceze në Universitetin Paris VIII dhe psikanalist.
Ai është i njohur sidomos për esenë e tij (pjesë nga e cila do të lexoni më poshtë) Si të flasim për libra që nuk i kemi lexuar ? ku kritikon idenë e njohur sipas së cilës do të kishte një kufi të prerë ndërmjet leximit dhe mosleximit, dhe e fton lexuesin të ndërtojë me tekstin letrar një raport më të lirë, më pak të kompleksuar.


SI TE FLASIM PER LIBRA QE NUK I KEMI LEXUAR?

I lindur në një mjedis ku lexohej pak, duke mos e shijuar fare këtë veprimtari dhe duke mos pasur kohë sidoqoftë për t’iu kushtuar, shpesh jam gjendur, si rrjedhojë e atyre rrethanave që jeta na i gatit jo rrallë herë, në situata të vështira ku më duhej të shprehesha në lidhje me libra që nuk i kisha lexuar.
Si profesor i letërsisë në universitet, unë nuk mundem në fakt t’i shpëtoj detyrimit për të komentuar libra që, shumicën e kohës, nuk i kam hapur fare. Është e vërtetë se kështu ndodh dhe me shumicën e studentëve që më dëgjojnë, por mjafton që vetëm njëri në klasë të ketë pasur rastin ta lexojë tekstin për të cilin flas, dhe atëherë klasa ime do të ndizet duke më vënë përnjëherë në një gjendje të vështirë.
Veç kësaj, shpesh jam i detyruar të analizoj botime në kuadrin e librave dhe artikujve të mi që, kryesisht, sillen mbi ato të të tjerëve. Ushtrim ende më i vështirë, sepse, në dallim me ndërhyrjet gojore që mund të lënë aty-këtu pasaktësira të padëmshme, komentet e shkruara lënë gjurmë dhe mund të verifikohen lehtë.
Për shkak të këtyre situatave me të cilat jam i afërt tashmë, kam ndjesinë se jam fort i përshtatshëm, në mos për të kryer një mësimdhënie të vërtetë, të paktën për të përcjellë një përvojë të thellë mos-lexuesi dhe për të hapur një refleksion mbi këtë çështje tabu, refleksion i cili mbetet shpesh i pamundur për shkak të numrit të ndalimeve që ai duhet të kapërcejë.

*

Të pranosh të përcjellësh kështu përvojën tënde nuk ecën në fakt pa njëfarë guximi, dhe nuk është e habitshme që ka kaq pak tekste të cilat të mburrin meritat e mosleximit. Kjo është ngaqë ky moslexim ndeshet me një sërë shtrëngimesh të brendëzuara të cilat ndalojnë për ta parë çështjen në sy, ashtu siç do të orvatem ta bëj këtu. Të paktën tre shtrëngime janë përcaktuese.
Shtrëngimi i parë do të mund të quhej detyrimi për të lexuar. Ne jetojmë ende në një shoqëri, ç’është e vërteta në zhdukje e sipër, ku leximi mbetet objekt i një forme shenjtërimi. Ky shenjtërim sillet në mënyrë më të dukshme mbi njëfarë numri tekstesh kanonike – lista larmon sipas mjediseve – që është pothuaj e ndaluar të mos i kesh lexuar, përveç nëse nuk dëshiron të ta heqin vizën.
Shtrëngimi i dytë, i afërt me të parin por megjithatë i ndryshëm, do të mund të quhej detyrimi për të lexuar gjithçka. Nëse të moslexuarit shihet me sy të keq, ndodh pothuaj njëlloj dhe me të lexuarit shpejt apo me të shfletuarit, dhe sidomos me thënien e kësaj me zë të lartë. Kështu, do të jetë pothuaj e pamendueshme për universitarët e letërsisë që të pranojnë – çka megjithatë kjo vlen për shumicën prej tyre –, që ata thjesht e kanë shfletuar veprën e Proustit, por pa e lexuar të plotë.
Shtrëngimi i tretë ka të bëjë me ligjërimin e mbajtur mbi librat. Një postulat i nënkuptuar i kulturës sonë thotë se, për të folur me saktësi mbi një libër, është e nevojshme që ta kesh lexuar më parë. Mirëpo, sipas përvojës sime, është plotësisht e mundshme që të mbash një bisedë tërheqëse në lidhje me një libër që nuk e kemi lexuar, përfshirë këtu, dhe ndoshta sidomos, me dikë që edhe ai nuk e ka lexuar.
Ende më tej, siç do të shfaqet në vijim të kësaj eseje, nganjëherë është madje e dëshirueshme që, për të folur me saktësi mbi një libër, ne të mos e kemi lexuar atë të plotë, madje të mos e kemi hapur fare. Sidoqoftë, unë nuk do të pushoj së ngulmuari mbi rreziqet, shpesh të nënvlerësuara, që lidhen me leximin për atë i cili dëshiron të flasë për një libër, apo ende dhe më mirë, ta analizojë atë.

*

Ky sistem shtrëngues detyrimesh dhe ndalimesh ka për pasojë lindjen e një hipokrizie të përgjithshme mbi librat vërtetë të lexuar. Njoh fare pak fusha të jetës vetjake, me përjashtim të atyre të parasë dhe të seksualitetit, për të cilat është kaq e vështirë të merren informacione të sigurta sa ç’është për atë të librave.
Në mjedisin e specialistëve, për arsye të shtrëngimit të trefishtë që sapo thashë më lart, gënjeshtra është e përgjithshme, sepse ajo është në përpjesëtim të drejtë me rëndësinë që ka libri. Edhe pse vetë unë kam lexuar pak, unë njoh megjithatë mjaftueshëm disa libra – mendoj këtu dhe për Proustin – që të mund të vlerësoj, në bisedat me kolegët e mi, nëse ata thonë apo jo të vërtetën kur flasin, dhe që të di se kjo ndodh fare rrallë.
Gënjeshtra ndaj të tjerëve, por edhe, dhe padyshim së pari, gënjeshtra ndaj vetvetes, aq e vështirë është nganjëherë që ta pranojmë para vetes sonë se nuk e kemi lexuar këtë apo atë libër të mbajtur për libër thelbësor në mjedisin ku bëjmë pjesë. Dhe aq e madhe është, në këtë fushë si dhe në shumë të tjera, aftësia jonë për të rindërtuar të kaluarën, për ta bërë atë në përputhje me lutjet tona.
Kjo gënjeshtër e përgjithshme e cila zë vend sapo flasim për libra është ana tjetër e tabusë që rëndon mbi mosleximin, dhe e rrjetit të angështive, padyshim të ardhura nga fëmijëria jonë, që e mbështesin atë. Kështu, është e pamundur të shpresosh të dalësh i palagur nga situata të tilla pa analizuar fajësinë e pavetëdijshme që ngjall pohimi i të mospasurit lexuar disa libra, dhe në fakt, kjo ese do të donte ta zbuste, të paktën pjesërisht, këtë fajësi.
Të reflektosh mbi librat e palexuar dhe mbi ligjërimet që ata ngjallin është aq më e vështirë që nocioni i mosleximit nuk është i qartë, dhe që pra nganjëherë është e vështirë të dihet nëse gënjehet apo jo kur dikush pohon se ka lexuar një libër. Ky nocion mpleks në fakt qenien në gjendje për të vendosur një ndarje të qartë mes leximit dhe mosleximit, ndërkohë që, në të vërtetë, mjaft forma takimi me tekstet gjenden në një zonë të ndërmjetme.
Ndërmjet një libri të lexuar me vëmendje, dhe një libri që nuk e kemi pasur kurrë nëpër duar, dhe që madje as ia kemi dëgjuar zërin, ekzistojnë mjaft shkallë të ndryshme që është me vend të shqyrtohen me kujdes. Kështu, është me rëndësi që, për librat e ashtuquajtur të lexuar, vëmendja të sillet ndaj asaj çka kuptohet saktësisht me lexim, ngaqë ky i fundit, në fakt, mund të dërgojë në praktika mjaft të ndryshme. Anasjelltas, mjaft libra dukshëm të palexuar nuk janë pa njëfarë ndikimi të ndjeshëm mbi ne, përmes jehonave që na mbërrijnë.
Kjo paqartësi e cakut ndërmjet leximit dhe mosleximit do të më shtrëngojë të reflektoj, në një mënyrë më të përgjithshme, mbi mënyrat tona të qenies me librat. Kështu, kërkimi im nuk do të mjaftohet vetëm me ndërtime teknikash të ndryshme të cilat të lejojnë për t’iu ikur situatave të vështira të bisedës, por do të synojë njëherësh dhe të përpilojë, nëpërmjet analizës së këtyre situatave, elementët e një teorie të vërtetë të leximit, të vëmendshme ndaj gjithçkaje që tek leximi – dobësira, mangësira, përafrime – futet, në kundërshtim me imazhin ideal që jepet shpesh, në një formë moslidhjeje.

*

Këto vërejtje përcjellin natyrshëm drejt planit të kësaj eseje. Në pjesën e parë, do të filloj të shkoqis tipet e mëdha të mosleximit, që nuk thjeshtohen pra në faktin e mos-hapjes së një libri. Librat që kemi përshkuar, ata për të cilët kemi dëgjuar, ata që i kemi harruar, futen edhe këta, në shkallë të ndryshme, në këtë kategori tejet të pasur të mosleximit.
Pjesa e dytë do t’i kushtohet analizës së situatave të mirëfillta në të cilat ne mund të jemi të detyruar të flasim për libra që nuk i kemi lexuar. Edhe pse nuk bëhet fjalë që të kryejmë një shoshitje të gjatë të larmisë së rasteve të ndryshme me të cilat na përplas jeta e egër, disa shembuj domethënës – nganjëherë të huazuar në mënyrë të maskuar nga përvoja ime vetjake – mund të lejojnë që të nxirren në pah disa ngjashmëri mbi të cilat do të mbështetem pastaj për të ecur në parashtrimet e mia.
Pjesa e tretë, më e rëndësishmja, është ajo që ka motivuar shkrimin e kësaj eseje. Ajo qëndron në një sërë këshillash të thjeshta, të mbledhura përgjatë një jetë të tërë prej moslexuesi. Këto këshilla synojnë të ndihmojnë një moslexues që has në këtë problem bisedimi, për ta zgjidhur atë sa më mirë e mundur – dhe madje për të përfituar nga kjo situatë –, por duke i lejuar në të njëjtën kohë që të reflektojë në thellësi mbi veprimtarinë e leximit.

*

Por këto vërejtje nuk përcjellin vetëm tek struktura e kësaj eseje, ato nxisin gjithashtu për të pasur parasysh raportin e çuditshëm me të vërtetën që ngjall fakti i të folurit për libra dhe për hapësirën e veçantë që ndërtohet atëherë. Me qëllim që të shkojmë në thelbin e gjërave, më duket e nevojshme të ndryshoj ndjeshmërisht edhe vetë mënyrën e të folurit për libra, madje deri tek fjalët e përdorura për përmendjen e tyre.
Besnik ndaj tezës së përgjithshme të kësaj eseje, e cila do që nocioni i librit të lexuar të jetë i dykuptimtë, do të tregoj tani, si shënim në formë të shkurtuar, për të gjithë librat që citoj apo komentoj, shkallën e njohjes time mbi të .
Qëllimi i kësaj serie treguesish, që do të shpjegohen në ecje e sipër, është që të plotësojë ata tregues të tjerë të cilët figurojnë tradicionalisht në fund të faqes dhe që nëpërmjet të cilëve autori vë në dukje librat që pretendohet t’i ketë lexuar (vep. e cit., po aty, etj.). Mirëpo, siç dhe do ta tregoj duke u nisur nga shembulli im vetjak, shpesh ne flasim për libra që i njohim keq, dhe për ta thyer këtë përfytyrim të paqenë të leximit, ne do të saktësojmë çdo herë çfarë dimë për ta.
Kjo seri e parë treguesish do të plotësohet nga një e dytë që synon të shprehë opinionin tim mbi librat e cituar, të kaluar ose jo në dorë . Në fakt, sapo unë mbështes idenë që vlerësimi i një libri nuk mpleks leximin e tij paraprak, atëherë nuk ka asnjë arsye që […]

Pergatiti: un

Vorpsi: Vendi ku nuk vdes kurre

Librin e Ornela Vorpsit, "Vendi ku nuk vdes kurre", e hapa me një kureshtje të madhe, kureshtje e krijuar nga diskutimet e shumta, teper të polarizuara, qe kam lexuar kryesisht në internet. Per kritiken, kryesisht ate italiane, Ornela Vorpsi perfaqeson një brez të rinj shkrimtaresh shqipare qe shkruajne në gjuhe të huaj, e qe shohin vendin e tyre, Shqiperine, me sy kritik. Vepra e saj nuk ka kaluar pa u vene re si nga kritika letrare, ashtu edhe nga agjensite e ndryshme qe shperndajne cmime letrare.

Kritika shqiptare eshte nxjerre jashte lojes: Vorpsi refuzon ta botoje vepren e saj në shqip; në menyre eksplicite Vorpse refuzon, sidomos, të perktheje në shqip "Vendi ku nuk vdes kurre". Sipas një interviste të dhene per shtypin gjerman, Vorpsi pranon se kjo eshte deshira e familjes se saj: libri eshte teper personal dhe familja i ka kerkuar qe ky liber të mos perkthehet kurre në shqip. "Une jam njeri familjar," vazhdon Vorpsi, "njeri qe e dua shume familjen dhe, e pranoj, në kete kerkese i jam dorezuar vullnetit te saj: do e respektoj."

Lexuesit shqiptare, të cilet librin e Vorpsit "Vendi ku nuk vdes kurre" e kane lexuar ne italisht (gjuha me të cilen eshte shkruar libri fillimisht) apo frengjisht, ndahen në dy grupe: grupi qe mendon se Vorpsi eshte një mashtruese e madhe dhe grupi qe mendon se Vorpsi eshte shkrimtare e mire.

Se fundi, "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte perkthyer edhe në gjermanisht nën titullin „Das ewige Leben der Albaner“. Eshte, në kete gjuhe, qe une e lexova librin. Me poshte eshte nje perpjekje e imja per te dhene opinionin tim mbi te.


Libri i Vorpsit hapet me një dedikim, arroganca e te cilit nuk mund të të lere indiferent:

„Ich widme dieses Buch dem Wort Bescheidenheit, das im albanischen Wörterbuch nicht vorkommt. So ein Mangel kann sonderbare Auswirkungen haben auf die Entwicklung eines Volkes.“ (Ia dedikoj kete liber fjales modesti/perulesi, e cila nuk gjendet në fjalorin e shqipes, një mungese e tille mund të kete influenca/konsekuenca të vecanta ne zhvillimin e një populli.)

Në qender të librit eshte vete rrefyesja, Ornela, e cila në kapituj të ndryshem të librit merr emra të ndryshem femrash. Autorja pershkruan ketu një faze të vecante e të rendesishme per formimin e karakterit të njeriut e, si rrjedhim, edhe të sajin, ate të pubertetit, ate kur ajo nga një femije shnderrohet në grua. Bota e kesaj femije/vajze/gruaje eshte teper klaustrofobike dhe, per menyren se si e shoh une boten dhe jeten, gati patologjike. Kemi një vajze qe rritet kryesisht mes femrash; nene, gjyshe, teze, qe i perserisin në menyre te vazhdueshme kesaj femije, vajze apo grua se eshte një kurve; se të qenurit e bukur nuk eshte vetem se dera tek kurveria; se një dite, kur ky femije të behet grua, se një dite kur të vije koha, ajo do u kthehet në shtepi me barkun e mbushur. Qe ky eshte fati i shkruar i ketij femije e di edhe gjyshi, një avokat mbrojtes i edukuar jashte; ky e therret te mbesen Mata Hari dhe mbesa e ka të qarte, qe ky epitet i vihet sepse ka potencialin e një Mata Hari per të terhequr meshkujt. Te gjithe, gra dhe gjysh, nuk ngurojne t'i thone ne korr te mbeses se ajo me te atin do hapin nje dyqan ku ne nje tabele do shkruhet (me falni qe nuk e perkthej dot ne shqip, eshte teper vulgare):

VATER & TOCHTER
ARSCH ZU VERKAUFEN - LIEBESDIENSTE ALLER ART

Babai i vajzes, eshte një burre qe rreh të shoqen - gjurmet e kesaj dhune jane stamposur perjetesish në tapetin e bardhe të shtepise, një njolle gjaku e dale nga koka e se emes, qe as uji, as sapuni dhe as koha nuk e zhbejne; vetem largimi nga shtepia. Pervec kesaj, ai perkedhel dhe puth te bijen deri ne bezdisje. A e abuzon seksualisht i ati te bijen? Asgje nuk thuhet ne menyre eksplicite.

Babai i autores perfundon per disa vite ne burg, i tradhetuar nga shoku i ngushte, per arsye te paqarta: ishte reklamimi i tij ndaj patateve qe mungojne ne treg para vitit te ri?, apo sepse pushtetari P. Shehu donte ta kishte rrugen e lire per ne krevatin e mamase? Vorpsi, adoleshentja, insiston te mesoje te verteten e mamase dhe te cliroje ndergjegjen e saj; autorja edhe te lexuesit: P. Shehu nuk kishte kerkuar kurre asgje prej saj. Pra, ngelen patatet. Apo, eshte thjesht deshira e Vorpsit qe te jete keshtu? Sidoqe te jete, femija, vajza, gruaja nuk ndjen asgje per babain. Ku t'i kete rrenjet kjo humbje dashurie? Tek drama e femijes qe duhet te zgjedhe midis dashurise se mamase dhe babait? Apo, tek abuzimi i sygjeruar?

Kur femija, vajza, gruaja del në rruge ajo vihet ose nen shenjestren e burrave qe e dhunojne verbalisht (kembet, seksi, burrat, akti, kurveria), ose nen shenjestren e gruas ziliqare e xheloze. Kjo, gruaja tjeter, eshte ajo e ndershmja; e ndershme sepse eshte e shemtuar, me qime, si burre, e të cilen nuk do ta penetroje askush: e ndershme nga halli. Kjo grua tjeter shfaqet here si zyshe Dhoksia qe e rref autoren-vajze me vizore; here si komshija qe qan të perdalen Bukurie dhe vajzen e saj (moshatare e autores), Ganimeten, gjithashtu kurve; here si komshija qe hyn në shtepine e dy të perdalave pasi keto i kane interneruar per moral të keq; here në fytyren e gruas se dyte të babait.

Babi u martua. Gruaja e tij eshte 38 vjec. Ai me tregoi, se ajo ishte akoma e virgjer. ... „Ajo eshte e shemtuar“, pranon babi, „por një grua e mire ... Une kam fjetur vetem njehere me të, qe ta lija me barre. Por ajo eshte kaq e shemtuar, saqe une nuk mund të fle me me të, bile fleme qe tani me krevate të ndara.“ Nuk e kam idene se perse ai m’i tregon mua të gjitha keto, por me në fund e kuptoj. Ai shpreson qe une t’ja tregoj keto mamase. Gruaja e tij ngeli me barre, me një here të vetme.

Femra e bukur ka një gur të madh në qafe: fatin e saj si kurve. Dhe vdekjen e pashmangshme. Ne vendin ku nuk vdes kurre, të vetmet qe vdesin jane femrat e bukura. Blerta dhe Dorina, të bukura, inteligjente; të dyja ngelen me barre nga dashuria qe i braktisi, të dyja e gjeten prehjen tek „Gjiri i kurvave“, aty ku uji i liqenit krijon një vorbull marramendase qe të merr brenda e nuk të nxjerr me perjashta. Bukuria dhe Ganimeti, permendur me siper, vdesin gjithashtu; keto preferojne një tel kabllo në vend të ujit. Nena e Kristines, vetem 26 vjec, me barkun të mbushur plot nga një i panjohur, vdes gjate abortit, ulur. Në vendin ku nuk vdiset kurre, insiston autorja, njerezit të respektojne vetem kur vdes. Nga ky rregull bile nuk perjashtohen as grate kurva. Me perjashtim të nenes se Kristines. „Pak me vone erdhi vellai i Kristine dhe na shpjegoi: Mire ju be, kurves.“

Në kete bote klaustrofobe, shumgje rrotullohet rreth seksit; rreth dhunes seksuale të ushtruar nga meshkujt ndaj femres se cdo moshe, në cdo forme. Vorpsi ishte një femije kur e ndjeu kete dhune në formen e saj verbale, Ganimetja ishte femije kur meshkujt e rruges e merrnin në preher dhe ferkonin gjenitalet e tyre pas trupit të saj feminor, kurse Elona ... Elona e provoi shijen e abuzimit seksual nga Babako, gjyshi i shoqes se saj të ngushte Rudina; nga Babako qe eshte mbi 85 vjec, i gdhendur nga rrudhat qe e bejne të duket sikur nuk ka pasur asnjehere rini; nga Babako me kapele Panamaje qe e ka blere kur ishte në Amerike e qe rregjimi ja toleron sepse eshte shume i moshuar, pa dhembe ideologjike; nga Babako me kapelen e pavdekshme, simbol të latifondisteve, qe nje here në jave pret viziten e kurves se re, (të cilen e kane zili komshijet e ndershme), qe ndoshta mendon se eshte vetem një cike kurve, sepse edhe Babako eshte vetem një cike mashkull (aq e ka takatin një 85 vjecar); nga Babako qe ka gjithmone një kuti me llokume per të joshur vajzat e reja qe ja sjell në shtepi mbesa: Nje llokume per ta prekur vajzen e vogel, Elonen, apo dyqind leke, me mire?

Shqiperia nuk eshte vetem vendi ku nuk vdes kurre e ku shumgje rrotullohet rreth seksit. Shqiperia eshte vendi ku, duke perjashtuar Tiranen, per të cilen punon e gjithe Shqiperia, njerezit hane vetem një lloj buke, të gatuar me uje, miell misri dhe qepe.

Në kete vend perrallat jane të gjitha me partizane, si psh, perralla e partizanit qe gelltit traktin e partise, qe e torturojne e qe, para se ta ekzekutojne ,ngre grushtin lart duke bertitur: të rroje Partia, poshte nazistet. Nese perrallat jane me kafshe, atehere „luani eshte partizani, ujku dhe cakalli jane fashistet italiane ose nazistet, dhe në fund të perralles luani i ha gjithmone ujkun dhe cakallin.“

„Në kete menyre mesova – dhe tani e dini edhe ju – qe deti Jon (ky det me blu të qarte si kristali, qe ndahet midis Shqiperise, Greqise dhe Italise se Jugut), qe ky det i dashur dhe uje kristali quhet keshtu, sic quhet, sepse një here e një kohe na paskerka pasur një partizan me emrin Jon. Kur ky dha jeten per atdheun, gjaku i tij ngjyrosi detin me një ngjyre të kuqe të erret. Pyes veten, se si quhej ky det perpara se sa të ngjyrosej me gjakun e Jonit. Me sa duket nuk kishte emer deri diten kur e pagezuan partizanet.“

Në kete vend burrat ulen qe në pike të mengjesit se bashku, e thajne etjen me raki, e dezinfektojne trupin me speca dhe ullinj, e keshtu, trupat e tyre behen kaq të fuqishem sa ata nuk vdesin kurre.

Shqiperia eshte vendi ku grate hyjne në jeten e tyre bashkeshortore me ulerima (heulend), ashtu sic hyjne edhe bebet në jete.

Shqiperia eshte vendi ku, kur burrat ikin me sherbim apo ne burg, u kerkojne grave te qepin vaginen qe te ndihen te sigurt se ato nuk i ka prekur askush me dore.

Shqiperia eshte vendi ku te japin marmalade vetem kur je me nje kembe ne varr, perndryshe harroje.

Shqiperia eshte vendi ku një vaksine nuk eshte thjesht vaksine; se bashku me viruset e dobesuar qe te mbrojne nga semundjet vdekjeprurese, ti merr edhe hepatitin. Shqiperia eshte vendi ku, hepatitin doktori e diagnostikon si Lepra!

Shqiperia eshte vendi, qe edhe pse e ka ndaluar ligjerisht religionin lejon, megjithate, qe tre dervishe të varrosen në varreza kolektive, publike, e të paraqiten me turban ne fotografine perkujtimore. Varret e tyre gjenden në një varreze ku të vdekurit jane harruar nga të gjallet, ku të vdekurve u ka dale bari tre pash mbi dhe (ashtu sic do t’i dali edhe mamase se autores, sepse, sipas tradites ne kete familje, nenat besojne se vajzat e tyre jane një gjarper). Tek varret e ketyre dervisheve, të vetmit të pastruar e mirembajtur e plot me lule, vijne njerezit per të kerkuar mrekulline; jane keta fatkeqe në kerkim të mrekullise fetare qe i mirembajne keto varre. Sigurisht, varreza ka punonjes shteterore qe i mirembajne. Bile, një punonjese e tille i thote autores kurioze, „po ti e di qe kjo eshte e ndaluar, qe eshte e rrezikshme“. Sigurisht, sigurisht.

Shqiperia eshte vendi ku per të treguar se burri qe shtrihet per toke ka vdekur perfundimisht, doktori i can mishin me thike, e pasi kthehet nga gruaja e shokuar e të vdekurit i thote, një i gjalle do ishte hedhur tani perpjete. E, pasi ben kete shpjegim kaq llogjik, iken duke e lene të vdekurin shtrire per toke. I vdekuri nuk meriton humanizem.

Shqiperia eshte vendi ku mesuese Nurija, per të shkuar në fshatin ku ndodhet shkolla qe jep mesim, i duhet t’i hipi një treni pa dyer e pa dritare. (flasim per vitet 80)


Libri eshte i ndare në kapituj, ku autorja avash-avash zbulon të keqen e ketij vendi. Dhe, e keqja e ketij vendi eshte e tille, qe në cdo kapitull vjen e behet me e keqe. Behet aq e keqe, sa vdekja praktikisht behet e vetmja alternative ne jete. Ose librat.

Autorja nuk eshte vetem e bukur, ajo eshte edhe e kultivuar. Në shtepine e saj ka shume libra, një biblioteke ku ajo sherbehet me Ana Kareninen, Madame Bovary; me Kuprin, Turgenjew, Lermontov, Jessenin dhe Tschehov. Autorja rrefen se ishte teresisht në varesine e librave-droge. Sa vjec ishte autorja kur i lexonte keto libra? Koha eshte gjeja qe me pak mund të fiksosh në romanin e Vorpsit, diku ajo eshte 6 vjec, diku 12, diku 13, diku 14 (jo rrallehere lexuesi ka perballe vete autoren/gruan). Le të themi qe, keto autore kaq të nderuar, autorja i ka lexuar midis moshes 12 dhe 14 vjec. Por, autorja na rrefen se ajo nuk eshte e vetmja. Dhoma e pritjes se Rudines eshte plot e perplot me libra. „Libra, gjithandej libra. Rudina lexon histori per të rritur dhe ka gjithmone dicka per të treguar.“ (Hm, a nuk ishin per te rritur edhe historite qe lexonte autorja?)

Por, mbi të gjitha, autorja dashuron perrallat. E, meqe ato, sic e lexuat me siper, ishin të gjitha me partizane, autorja i kerkon ato atje ku, ty dhe mua lexues, na shkon mendja me pak. Perrallat e Grimit i vijne autores nga duart e Nurijes. Kjo eshte një mesuese fshati, në një fshat jashte Tiranes (ku ajo shkon me trenin pa dyer dhe dritare). Autorja jone i jep byzylyke e xhevahire të kushtueshme, të trasheguara në familje nga brezi në brez, xhevahire të se emes Nurijes e kjo, si shkembim, i jep perrallat e vellezerve Grimm, qe i merr askund tjeter por në shkollen e fshatit: pikerisht, ne kete fshat qe autorja nuk ja thote as emrin, ndodhet thesari i perrallave të ndaluara.

Por, asgje, asgje, nuk ja kalon drames se paraqitur ne kapitullin „Der Garten der Kindheit“ (Kopshti i femijerise). Pasi kane mbaruar se lexuari tragjedine „Romeo e Xhuljeta“ dy vajza rreth 13-15 vjece, kusherira, dalin në kopesht të imitojne ndeshjen midis Romeos dhe Tibaldos. Kerkojne te gjejne dicka te ngjashme me shpata, e i gjejne ne nje amphore, ne nje qoshe te harruar ne kopshtin e mbushur me peme hurme. Nen presionin e se gjyshes se shokuar nga "shpatat" e vajzave, ato i rifusin ato ne amphore, e mbulojne ate me myshk, dhe largohen. Të nesermen, kembet i cojne vajzat prape ke amphora, por ajo eshte bosh. Autorja na rrefen se "shpatat" ishin ... eshtra, eshtra të verteta, të njerezve të vertete. Ishin eshtrat e një të riu 17 vjecar, dajes së autores, i cili, kur shkoi per pushime tek të afermit, dashurohet me një sllave të bukur te cilen e pa pertej gardhit me tela të kufirit. E dashuroi kaq shume djali sllaven, ashtu si edhe Romeo Xhuljeten, aq sa beri ate qe nuk mund të imagjinohej: e ndoqi nga pas, kaperceu telat. Por e vrane. E vrane dhe e lane per 10 dite në rruge qe ta shikonin të gjithe. Nuk ishte vetem. Pas 10 ditesh, një i aferm e rremben trupin e 17 vjecarit, te dekompozuar shume dhe e ema e të vrarit e fshehu ate në amphoren ku e gjeten vajzat.

Perpiqem të imagjinoj një amphore, gryka maksimumi me diametrin e një koke, perpiqem të imagjinoj se si e fusin një të ri, të pakten 1.50 m të gjate, e shpatulla mbi 50 cm të gjera në një gryke amphore. E pamundur. Ka vetem një mundesi: ta kene copetuar trupin e djalit e ta kene futur copa copa në amphore, ku i vdekuri gjate viteve eshte dekompozuar teresisht e i kane ngelur vetem kockat. Sa e madhe te kete qene kjo amphore per ta mbajtur gjithe ate volum mishi ne kompozim e kockash? Nuk arrij, gjithashtu, të kuptoj se si mund të mbash femijen të vdekur e të pakallur në dhé kur ke një kopesht të tere e mund ta varrosesh ku te duash, e t’i besh gjithe adetet, e ta lesh tet bir të prehet ne paqe. E, sidomos, kjo, ne nje vend, qe sic e permend edhe autorja, gjithe respektin e le per te vdekurin.

Nuk arrij, mbi te gjitha, të kuptoj se si dy 13 vjecare qe lexojne Turgenjevin dhe Sheakspirin; qe arrijne te kuptojne e vuajne dramen e Romeos dhe Xhuljetes, nuk njohin kockat, se si nuk kane pare kurre në jete të tyre kocka. Kjo me behet akoma me e pakuptueshme kur kujtoj, se qe në fillim të librit autorja me ka thene:

„Filloi me një grip të pafajshem, ashtu sic i kap të gjithe femijet. Une duhej të rrija në krevat dhe shfletoja libra. Kusherira ime, dy vite me e madhe, me solli një liber të anatomise se njeriut. Libri me thithi të teren; paraqitjet plot ngjyra të muskujve, të kockave, të damareve të gjate e blu ... Pra, keshtu qenkerkemi ndertuar. Mish dhe kocka, e kuptuat? .... Une kam frike, ma, kam frike të jem vetem prej mishi dhe kocke.“ (autorja ishte 6 ose 7 vjec)

Libri "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte libri i një autoreje të traumatizuar, te coroditur dhe vanitoze. Kemi një heroine/viktime të bukur, qe e dhunojne gjithe kohes, qe eshte shume e kultivuar e qe të konfronton ty si lexues me nje mori titujsh librash e autoresh, me emra artistesh - i keni pare pikturat e Bosch, pyet direkt lexuesin Vorpsi diku në kapitullin e pare të librit dhe i sygjeron qe ngjarjet e librit t'i imagjinoje si piktura te ketij piktori – qe i tradhetojne Vorpsit një gjendje pubertere; qe i tradhetojne Vorpsit vete mungesen e „Bescheidenheit“, ate "Bescheidenheit", mungeses te së ciles në fjalorin e shqiptareve Vorpsi i dedikon vete librin; qe i tradhetojne Vorpsit deshiren per te celebruar veteveten duke perdorur Shqiperine dhe komunizmin si platforme.

Ky eshte një liber me të cilin autorja ben ate qe ka pesuar vete: ashtu sic mejdisi ku eshte rritur e identifikonte Vorpsin me të keqen, e dhunonte, pra, verbalisht, po ashtu edhe Vorpsi po dhunon kete mjedis, kete vend, Shqiperine, vendin ku nuk na u vdiska kurre, dhe e identifikon me te keqen, me ligesine.

Mbi të gjitha, ky eshte një liber efektesh, ku si efekt perdoret e keqja, e cila në cdo kapitull qe vjen, behet me e keqe (e perseri libri nuk i shpeton se qenuri tejet i merzitshem e monoton). Eshte një Shqiperi ku jetojne njerez të drejtuar nga instiktet e tyre seksuale dhe e keqja; eshte nje vend ku e keqja ka kapur themelin e vete jetes shoqerore, familjen; nje Shqiperi ku te gjithe, burra e gra, shnderrohen dikur dhunuesa; eshte një Shqiperi të cilen ekzotike e ben e keqja.

Ngjarjet e libri te Vorpsit jane shume plakative, nuk kane thellesi; pervecse mire apo keq, nuk te japin asnje mundesi te depertosh ne boten e personazheve; perse keta njerez jane keshtu si jane, perse e trajtojne femijen/vajzen/gruan ashtu si e trajtojne, si reagojne palet e ndryshme te kesaj historie, te kesaj shoqerie ne gjithe elementet e hierarkine e saj. Ne jemi lene me ekspozime ngjarjesh dhe me opinionin e Vorpsit. Ne fakt, leximi i ketij libri dikur te behet nje lloj lufte me shkrimtarin; ku une si lexues mpreh vigjilencen sepse me eshte krijuar ndjesia qe ky shkrimtar po me manipulon, po me genjen.

Vorpsi thote ne nje interviste per Deutsche Welle se ne librin e saj e nxerr Shqiperine lakuriqe. Pertej sinqeritetit qe mbart nje qellim i tille, pyetja eshte: per cfare lakuriqesie po flasim? Vorpsi, ne opinionin tim, e nxjerr Shqiperine lakuriqe, por po aq lakuriqe sa edhe nje kurve qe rri ne dritaret e rruges se kuqe te Amsterdamit; pra, lakuriqesi si objekt voyerizmi. Vorpsi edhe kesaj lakuriqesie i ve doren dhe e manipulon (pervec Tiranes, pjesa tjeter e Shqiperise ha vetem nje lloj buke, te gatuar me uje, miell misri dhe qepe) qe te krijoje ate imazh qe i permbush me shume pritjet e klientit qe rri perjashta. Nje veshtrim ne recensat e huaja qe i jane bere letersise shqiptare te botuar jashte ketyre 18 viteve te bind, se letersia shqiptare shitet vetem si letersi e nje vendi ekzotik; me i varfer i evropes, komunist, mbuluar me bunkere, i izoluar dhe i panjohur per pjesen tjeter te botes, me nje sistem te eger, nje vend arkaik, - te gjitha keto klishe, qe kane pjesen e tyre te verteta, e qe permbushen nga Vorpsi ne menyre shembullore. Ketij kokteili Vorpsi i shton edhe seksin, te gjitha format e abuzimit seksual. Per fat te keq te letersise se vendeve si Shqiperia, histori te tilla te bazuara ne efekte e ekzotike jane ato qe perendimi na blen e i komercializon, jane formula e suksesit qe mban shkrimtarin e tipit Vorpsi ne loje, qe e kultivon.

"Vendi ku nuk vdes kurre" i Ornela Vorpsit, eshte nje liber i shkruar keq; nje liber qe perdor manipulimin, sygjestionimin dhe, bile, edhe genjeshtren; eshte nje liber bardh e zi, e per mendimin tim modest, aspak letersi.

nga sr

Botuar fillimisht ne blogun Selfmaderadio

Peshkëpia: “O njeri” - Kujtesa si rezistencë

Parathënie e librit të Gëzim Peshkëpisë “O njeri”

Kur dikush më pyet, si ish i burgosur, “çfarë është burgu për ty?”, sa më shumë kalon koha, aq më shumë e kam të vështirë të jap një përgjigje të shkurtër nga ato që mund ta përmblidhnin përkufizimin e tij me një fjali të vetme të tipit “një ëndërr e keqe, e gjatë”. Dikur kam perifrazuar thënien e Shën Terezës së Spanjës për Ferrin dhe e kam quajtur “një vend ku mungon dashuria”. Jo në mënyrë absolute, si në Ferr, por, në thelb, burgu vërtet ishte një vend ku kishte aq pak dashuri të njeriut për njeriun, jo vetëm pse atje njerëzit i kishte hedhur urrejtja (e pushtetit), por edhe pse në ato kushte ishte e vështirë të lulëzonte, edhe midis bashkëvuajtësve, fryma e dashurisë. Kjo shpjegon thënien e një ish të burgosuri të famshëm, Dostojevskit, se më e keqe se burgu vetë ishte bashkjetesa e detyruar. Megjithatë, ashtu siç e mendoj sot, duke kthyer kokën prapa, burgun nuk e shoh dot si një vend të vetëm, as si një gjendje të vetme, të përkufizueshme. E shoh si një jetë të gjatë të zhvilluar në një shumësi vendesh dhe gjendjesh. Ishte një jetë jo e zakontë, nën trysninë e atij që burgun e ka përdorur si instrument për të ndëshkuar, shkatërruar, torturuar, poshtëruar, izoluar. Por ishte jetë edhe ajo, me një larmi situatash, marrëdhëniesh, miqësish, armiqësish e fatesh njerëzore. Një jetë ku kishte edhe një etje të madhe për dashuri, madje. Një jetë ku kam parë kulme të degradimit njerëzor, por edhe kulme të lartësisë njerëzore.
Kush do të lexojë librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë, sëbashku me të cilin kam kaluar disa vjet të jetës sime të burgut në kampin e Ballshit, shpresoj se do ta kuptojë se ç’dua të them, ndonëse jam i bindur se, tamam tamam, këtë mund ta kuptojnë vetëm vetëm ata që e kanë ngjëruar burgun. Kam dëgjuar shumë njerëz që, ndoshta nga mugesa e kësaj përvoje apo nga një ndjenjë fajësie, me dashje apo pa dashje, e minimizojnë dramën e atyre që u tretën nëpër burgje, duke përdorur shprehjen “të gjithë kemi qenë në burg, disa në të voglin, disa në të madhin”. Diferencat midis jetës së burgut dhe jetës jashtë burgut, edhe në diktaturë, janë të mëdha. Për ndryshimin dhe ngjashmëritë midis tyre mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar të dyja. “Gjëja më e thellë që ka njeriu është lëkura” – thotë Paul Valery - dhe burgu është një vend ku ishte në lojë vetë lëkura.
Megjithatë, sa më shumë kalon koha, aq më pak e mendoj dot burgun të shkëputur nga e tërë jeta nën diktaturë. Nga distanca e sotme kohore dhe fizike burgun e shoh si një nga gjymtyrët kryesorë - më i shëmtuari dhe më i frikshmi - të atij përbindëshi që sot e quajmë “diktatura e Enver Hoxhës” apo edhe “krimet e komunizmit“. Në një farë mënyre jetën e burgut, si pjesë e jetës nën thundrat e këtij përbindëshi, fare mirë, mund ta quaj një koncentrat të jetës nën diktaturë në kuptimin e një koncentrati të së keqes. Në këtë konteks edhe kategorizimin “letërsi burgjesh”, të përdorur aq shpesh në gazetarinë tonë tejet sipërfaqësore, e shoh të gabuar. Jeta e njerëzve nëpër burgje është zgjatimi i jetës së tyre jashtë dhe përshkrimi i saj është thjeshtë përshkrimi i vetëm njërit nga aktet, shpesh ai më kulminanti, i një drame jete të mbresuar fund e krye nga diktatura. Prandaj mendoj se është e gabuar të flasësh për letërsi burgu dhe letërsi jete të lirë, ashtu sikurse për letërsi të madhe dhe letërsi të vogël. Ka letërsi të vërtetë dhe letërsi të pavërtetë.
I shkruaj këto rradhë, duke e quajtur madje “jetë” atë të burgut, edhe për një arsye tjetër që më duket se nuk vihet sa duhet në dukje kur flitet për krimet e komunizmit. Në librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë ka një moment kur pëshkruhet ndarja e tij me të atin, shkrimtarin Manush Peshkëpia, që e morën një mëngjes shkurti, ndërsa Gëzimi ende flinte, për ta bashkuar me 21 të pushkatuarit pa gjyq lidhur me ngjarjen e njohur si ajo e bombës në Ambasadën Sovjetike. Ishte viti 1951. Gëzimi asokohe ishte fëmijë. Njëzetepesë vjet pasi i kishin marrë të atin, për të mos e parë më kurrë, më 1976 pra, autori i librit “O njeri” e sheh veten të arrestuar. Nënës së tij, e mbetur e ve në moshë të re, me dy fëmijë, e që ka përjetuar internimet, i duhet tani, në pleqëri, të përjetojë edhe arrestimin e të birit. Dhe, sikurse shohim në libër, ajo vdes pa e arritur ditën e rënies së këtij regjimi, ndërkohë që i biri është ende në burg. Është gati e pamundur të hysh në kohëzgjatjen shpirtërore të tragjedisë së këtyre grave dhe nënave. “U lodha bir, po shkoj të fle” i duket sikur t’i thotë e ëma e vdekur Gëzimit, për të cilin, siç shkruan ai në një poezi të krijuar me këtë rast, loti ka trajtën e nënës së tij. E kam fjalën për një nga gjërat më të tmerrëshme që shoh sot në krimet e komunizmit kohëzgjatjen e tyre.
Papa Vojtila duke krahasuar dy diktaturat më të egra të shekulit XX, nazizmin dhe komunizmin ka thënë, midis tjerash, se Zoti ka pasur arsyet e veta që e la komunizmin të jetojë më gjatë sesa nazizmin, duke nënkuptuar se ky i fundit ishte më çnjerëzor. Duke menduar krimet e Luftës së Dytë dhe Holokaustin më një anë dhe komunizmin polak, që njohu destalinizmin e vendit që nga vitet 50, më anë tjetër, mund t’i japim të drejtë. Por krahasimi na fton të reflektojmë, megjithatë. Dhe një nga reflektimet nuk mund të mos sillet mbi efektet e kohëzgjatjes së të keqes. Sipas meje nuk gabojmë aspak nëse diktaturën e Enver Hoxhës do ta quanim një Holokaust që zgjati 45 vjet. Dhe efektet e një Holokausti që zgjat 45 vjet janë të paimagjinueshme.
Jam kundër idesë romantike se vuajtja të fisnikëron, të lartëson, të bën më të mirë. Burgu dhe në përgjithësi jeta nën dhunë, frikë dhe terror, janë degradues për njeriun. Vuajtja e deformon e shkatërron atë, i mer tërë energjitë për të mbijetuar. Merret me mend se çfarë efektesh shkatërrimtare provon një shoqëri kur kjo gjendje njerëzore vazhdon me dekada duke goditur dy tre breza. Nobelisti Imre Kertesz, i pyetur se pse ka zgjedhur për protagonist të librit të tij të famshëm “Qënie pa fat”, ku përshkruan Holkaustin, një fëmijë, përgjigjet sepse, sipas tij, diktatura e shndrron njeriun në një fëmijë. Në një fëmijë që kërkon të mbijetojë.
Kjo ka bërë që disidentë të njohur të regjimeve komuniste ndaj pyetjes “Si kemi mbijetuar?” të përgjigjen edhe me pyetjen: ”a kemi mbijetuar vallë?” Nga përvoja personale, gjithë duke shtruar pyetjen: a kemi mbijetuar, mund të them se burgu është një vend/gjendje ndaj të cilit qasja për të mbijetuar kërkon dy qëndrime: përshtatjen dhe refuzimin e përshtatjes, veshjen e rrobës së burgut dhe refuzimin për ta konsideruar atë si rrobën tënde të përherëshme. Vetëm përshtatja është nënshtrim, mbarim; vetëm refuzimi është dalje mendsh. Që t’i arrish të dyja së bashku dhe një ekuilibër të mundshëm midis të dyjave duhet një orientim, apo quaje po deshe qëllim jete.
Ata që në jetën e lirë sot shkruajnë për jetën e burgut janë dëshmi e kësaj rezistence, e këtij mospranimi, e këtij qëllimi jete. Për një pjesë jo të vogël, ky qëllim jete ka qenë të jetuarit për të rrefyer një ditë tragjedinë tonë njerëzore. Libri “O njeri” i Gëzim Peshkëpisë është provë e kësaj mbijetese. “Të ekzistosh do të thotë të mbrrish në një libër” thotë Stéphane Mallarmé.
Nëse do t’ i vija një nëntitull këtij libri ky do të ishte “episode burgu”. Kjo sepse karakteret e shumtë dhe ngjarjet që tregohen në të nuk përshkruhen duke u shtjelluar gjerë e gjatë, por në formë epsodesh. Episodi është si një pikë kulminante i një ngjarjeje apo i njo karakteri që ka mbetur i mbresuar në kujtesë. Është e vështirë të shpjegosh deri në fund mjetet e kujtesës që na bëjnë që ngjarje dhe njerëz t’i harrojmë dhe të tjera t’i mbajmë mend. E sigurt është se ky proces kujtese flet për ndjeshmërinë e sejcilit. Eposodi është kështu si perla e krijuar në guackën e kujtesës pikërisht atje ku mbresa/plaga ka qenë më e fortë. Dhe sejcili ka pikat e veta të ngjizjes së kësaj perle. Nëse do të zgjidhja një prej atyre episodeve të këtij libri që më flasin për ndjeshmrinë e autorit në burg ky do të ishte tregimi “Lupi”. Fetah Lupi, një bashkëvuajtës rom që Peshkëpia e ka njohur që në jetën e lirë pasi kanë qenë mëhalleli, vdes befas nga një infarkt teksa ka një tas alumini në dorë që i ikën nga dora “sikur e hedh tej me përçmim”. Kur autorit, rastësisht, i jepet mundësia ta shohë në morgun e infermierisë, ve re se fytyra e këtij njeriu të pashkolluar, që s’kuptohej se pse e kishi futur në burg, kishte marrë një shprehje që sikur donte të thoshte: “Hë more, se shtihesha sikur nuk merrja vesh se ç’bëhesh…” Humori i zi si një vështrim ironik mbi tragjiken mplekset në episodet e Peshkëpisë me nostalgjinë për të shkuarën dhe dashurinë për jetën, duke na treguar rrugët e mbijetesës ndaj të keqes.
Kampi burg i Ballshit, ku kanë ndodhur shumica e episodeve që tregohen në këtë libër, sot nuk ekziston. Nëse dikush, pasi të ketë lexuar librin “O njeri”, do të kërkojë të shkojë të gjejë barrakat e tij të gjata prej pupuliti, ku ishin vendosur dy rradhë dykatëshe shtretërish prej dërrase me një koridor në mes, do të shohë se ato janë fshirë nga faqja e dheut, sëbashku me guzhinën private, mencën, birucat, rrethimin me tela me gjemba, karakollin ku qendronte ushtari e shumçka tjetër përshkruhet në këtë libër. Duket sikur, paradoksalisht, kohëzgjatja e madhe e diktaturës, në vend se të ndikojë që të ruhet më fort kujtimi i saj, ndikon që bëmat e saj të harrohen. Ndoshta sepse e keqja e saj vazhdon në një formë tjetër, prandaj ka nevojë të kamuflohet.
Ish të burgosurit dhe ish të internuarit që vazhdojnë të shkruajnë për vuajtjen e tyre në kampe burgje e vende internimi, në këtë kuptim, i shoh ende në procesin e rezistencës ndaj të keqes. Kësaj rezistence të kujtesës i shtohet edhe libri i jetës dhe mbijetesës së Gëzim Peshkëpisë “O njeri”.


Botuar fillimisht ne blogun Perpjekja

Qëllimi

Në këtë faqe, një grusht dashamirësish të librit, të leximit dhe të letërsisë, do të mundohen të sjellin përshtypjet, mbresat, refleksionet dhe pikëpyetjet e tyre mbi librat e lexuar. Ky ushtrim, i cili do të jetë krejt i lirë dhe pa kurrfarë kufizimi, e merr më tepër pikënisjen e tij në një dëshirë të përbashkët për të sjellë dhe përcjellë dashurinë tonë për librin, për autorin, dhe më tej për letërsinë. Leximet e paraqitura këtu do të jenë të çliruara nga çdo lloj shtrëngimi paraprak dhe do të përqafojnë pothuaj të gjitha shkollat e kritikës letrare, ndonëse pa e prekur atë mirëfilli. Ka lexime që gjykojnë vetëm veprat, duke harruar plotësisht autorin, e ka lexime që nuk mund ta shohin veprën pa ndërmarrë një njohje të autorit. Por ka gjithashtu lexime që mund t’i futen një shtegu të ndërmjetmë ku autori mund të rrijë gjithmonë jo fort larg lexuesit, duke dalë kështu, në ecje e sipër, herë përpara lexuesit e herë pas tij. Në këtë mënyrë, leximet që do të paraqiten këtu do të jenë lexime krejt të lira, sipas ndjeshmërisë së secilit prej lexuesve.

Kjo faqe synon të sjellë një zë të ri në fushën e kritikës letrare, duke mos pretenduar kurrsesi se ajo do ta shterrojë këtë. Gjithkush është i lutur të thotë fjalën e tij sa herë që ai ndjen se ka diçka për të thënë. Per cdo bashkepunim na gjeni tek donkishotet@gmail.com.

Le të kujtojmë së fundi idenë e Franz Kafkës që një libër lexohet vetëm ngaqë ai është i papërfunduar, duke pritur kështu përtypjen riprodhuese të lexuesit.