Bayard: Si te flasim per libra qe nuk i kemi lexuar?

Pierre Bayard, lindur më 1954, është profesor i letërsisë franceze në Universitetin Paris VIII dhe psikanalist.
Ai është i njohur sidomos për esenë e tij (pjesë nga e cila do të lexoni më poshtë) Si të flasim për libra që nuk i kemi lexuar ? ku kritikon idenë e njohur sipas së cilës do të kishte një kufi të prerë ndërmjet leximit dhe mosleximit, dhe e fton lexuesin të ndërtojë me tekstin letrar një raport më të lirë, më pak të kompleksuar.


SI TE FLASIM PER LIBRA QE NUK I KEMI LEXUAR?

I lindur në një mjedis ku lexohej pak, duke mos e shijuar fare këtë veprimtari dhe duke mos pasur kohë sidoqoftë për t’iu kushtuar, shpesh jam gjendur, si rrjedhojë e atyre rrethanave që jeta na i gatit jo rrallë herë, në situata të vështira ku më duhej të shprehesha në lidhje me libra që nuk i kisha lexuar.
Si profesor i letërsisë në universitet, unë nuk mundem në fakt t’i shpëtoj detyrimit për të komentuar libra që, shumicën e kohës, nuk i kam hapur fare. Është e vërtetë se kështu ndodh dhe me shumicën e studentëve që më dëgjojnë, por mjafton që vetëm njëri në klasë të ketë pasur rastin ta lexojë tekstin për të cilin flas, dhe atëherë klasa ime do të ndizet duke më vënë përnjëherë në një gjendje të vështirë.
Veç kësaj, shpesh jam i detyruar të analizoj botime në kuadrin e librave dhe artikujve të mi që, kryesisht, sillen mbi ato të të tjerëve. Ushtrim ende më i vështirë, sepse, në dallim me ndërhyrjet gojore që mund të lënë aty-këtu pasaktësira të padëmshme, komentet e shkruara lënë gjurmë dhe mund të verifikohen lehtë.
Për shkak të këtyre situatave me të cilat jam i afërt tashmë, kam ndjesinë se jam fort i përshtatshëm, në mos për të kryer një mësimdhënie të vërtetë, të paktën për të përcjellë një përvojë të thellë mos-lexuesi dhe për të hapur një refleksion mbi këtë çështje tabu, refleksion i cili mbetet shpesh i pamundur për shkak të numrit të ndalimeve që ai duhet të kapërcejë.

*

Të pranosh të përcjellësh kështu përvojën tënde nuk ecën në fakt pa njëfarë guximi, dhe nuk është e habitshme që ka kaq pak tekste të cilat të mburrin meritat e mosleximit. Kjo është ngaqë ky moslexim ndeshet me një sërë shtrëngimesh të brendëzuara të cilat ndalojnë për ta parë çështjen në sy, ashtu siç do të orvatem ta bëj këtu. Të paktën tre shtrëngime janë përcaktuese.
Shtrëngimi i parë do të mund të quhej detyrimi për të lexuar. Ne jetojmë ende në një shoqëri, ç’është e vërteta në zhdukje e sipër, ku leximi mbetet objekt i një forme shenjtërimi. Ky shenjtërim sillet në mënyrë më të dukshme mbi njëfarë numri tekstesh kanonike – lista larmon sipas mjediseve – që është pothuaj e ndaluar të mos i kesh lexuar, përveç nëse nuk dëshiron të ta heqin vizën.
Shtrëngimi i dytë, i afërt me të parin por megjithatë i ndryshëm, do të mund të quhej detyrimi për të lexuar gjithçka. Nëse të moslexuarit shihet me sy të keq, ndodh pothuaj njëlloj dhe me të lexuarit shpejt apo me të shfletuarit, dhe sidomos me thënien e kësaj me zë të lartë. Kështu, do të jetë pothuaj e pamendueshme për universitarët e letërsisë që të pranojnë – çka megjithatë kjo vlen për shumicën prej tyre –, që ata thjesht e kanë shfletuar veprën e Proustit, por pa e lexuar të plotë.
Shtrëngimi i tretë ka të bëjë me ligjërimin e mbajtur mbi librat. Një postulat i nënkuptuar i kulturës sonë thotë se, për të folur me saktësi mbi një libër, është e nevojshme që ta kesh lexuar më parë. Mirëpo, sipas përvojës sime, është plotësisht e mundshme që të mbash një bisedë tërheqëse në lidhje me një libër që nuk e kemi lexuar, përfshirë këtu, dhe ndoshta sidomos, me dikë që edhe ai nuk e ka lexuar.
Ende më tej, siç do të shfaqet në vijim të kësaj eseje, nganjëherë është madje e dëshirueshme që, për të folur me saktësi mbi një libër, ne të mos e kemi lexuar atë të plotë, madje të mos e kemi hapur fare. Sidoqoftë, unë nuk do të pushoj së ngulmuari mbi rreziqet, shpesh të nënvlerësuara, që lidhen me leximin për atë i cili dëshiron të flasë për një libër, apo ende dhe më mirë, ta analizojë atë.

*

Ky sistem shtrëngues detyrimesh dhe ndalimesh ka për pasojë lindjen e një hipokrizie të përgjithshme mbi librat vërtetë të lexuar. Njoh fare pak fusha të jetës vetjake, me përjashtim të atyre të parasë dhe të seksualitetit, për të cilat është kaq e vështirë të merren informacione të sigurta sa ç’është për atë të librave.
Në mjedisin e specialistëve, për arsye të shtrëngimit të trefishtë që sapo thashë më lart, gënjeshtra është e përgjithshme, sepse ajo është në përpjesëtim të drejtë me rëndësinë që ka libri. Edhe pse vetë unë kam lexuar pak, unë njoh megjithatë mjaftueshëm disa libra – mendoj këtu dhe për Proustin – që të mund të vlerësoj, në bisedat me kolegët e mi, nëse ata thonë apo jo të vërtetën kur flasin, dhe që të di se kjo ndodh fare rrallë.
Gënjeshtra ndaj të tjerëve, por edhe, dhe padyshim së pari, gënjeshtra ndaj vetvetes, aq e vështirë është nganjëherë që ta pranojmë para vetes sonë se nuk e kemi lexuar këtë apo atë libër të mbajtur për libër thelbësor në mjedisin ku bëjmë pjesë. Dhe aq e madhe është, në këtë fushë si dhe në shumë të tjera, aftësia jonë për të rindërtuar të kaluarën, për ta bërë atë në përputhje me lutjet tona.
Kjo gënjeshtër e përgjithshme e cila zë vend sapo flasim për libra është ana tjetër e tabusë që rëndon mbi mosleximin, dhe e rrjetit të angështive, padyshim të ardhura nga fëmijëria jonë, që e mbështesin atë. Kështu, është e pamundur të shpresosh të dalësh i palagur nga situata të tilla pa analizuar fajësinë e pavetëdijshme që ngjall pohimi i të mospasurit lexuar disa libra, dhe në fakt, kjo ese do të donte ta zbuste, të paktën pjesërisht, këtë fajësi.
Të reflektosh mbi librat e palexuar dhe mbi ligjërimet që ata ngjallin është aq më e vështirë që nocioni i mosleximit nuk është i qartë, dhe që pra nganjëherë është e vështirë të dihet nëse gënjehet apo jo kur dikush pohon se ka lexuar një libër. Ky nocion mpleks në fakt qenien në gjendje për të vendosur një ndarje të qartë mes leximit dhe mosleximit, ndërkohë që, në të vërtetë, mjaft forma takimi me tekstet gjenden në një zonë të ndërmjetme.
Ndërmjet një libri të lexuar me vëmendje, dhe një libri që nuk e kemi pasur kurrë nëpër duar, dhe që madje as ia kemi dëgjuar zërin, ekzistojnë mjaft shkallë të ndryshme që është me vend të shqyrtohen me kujdes. Kështu, është me rëndësi që, për librat e ashtuquajtur të lexuar, vëmendja të sillet ndaj asaj çka kuptohet saktësisht me lexim, ngaqë ky i fundit, në fakt, mund të dërgojë në praktika mjaft të ndryshme. Anasjelltas, mjaft libra dukshëm të palexuar nuk janë pa njëfarë ndikimi të ndjeshëm mbi ne, përmes jehonave që na mbërrijnë.
Kjo paqartësi e cakut ndërmjet leximit dhe mosleximit do të më shtrëngojë të reflektoj, në një mënyrë më të përgjithshme, mbi mënyrat tona të qenies me librat. Kështu, kërkimi im nuk do të mjaftohet vetëm me ndërtime teknikash të ndryshme të cilat të lejojnë për t’iu ikur situatave të vështira të bisedës, por do të synojë njëherësh dhe të përpilojë, nëpërmjet analizës së këtyre situatave, elementët e një teorie të vërtetë të leximit, të vëmendshme ndaj gjithçkaje që tek leximi – dobësira, mangësira, përafrime – futet, në kundërshtim me imazhin ideal që jepet shpesh, në një formë moslidhjeje.

*

Këto vërejtje përcjellin natyrshëm drejt planit të kësaj eseje. Në pjesën e parë, do të filloj të shkoqis tipet e mëdha të mosleximit, që nuk thjeshtohen pra në faktin e mos-hapjes së një libri. Librat që kemi përshkuar, ata për të cilët kemi dëgjuar, ata që i kemi harruar, futen edhe këta, në shkallë të ndryshme, në këtë kategori tejet të pasur të mosleximit.
Pjesa e dytë do t’i kushtohet analizës së situatave të mirëfillta në të cilat ne mund të jemi të detyruar të flasim për libra që nuk i kemi lexuar. Edhe pse nuk bëhet fjalë që të kryejmë një shoshitje të gjatë të larmisë së rasteve të ndryshme me të cilat na përplas jeta e egër, disa shembuj domethënës – nganjëherë të huazuar në mënyrë të maskuar nga përvoja ime vetjake – mund të lejojnë që të nxirren në pah disa ngjashmëri mbi të cilat do të mbështetem pastaj për të ecur në parashtrimet e mia.
Pjesa e tretë, më e rëndësishmja, është ajo që ka motivuar shkrimin e kësaj eseje. Ajo qëndron në një sërë këshillash të thjeshta, të mbledhura përgjatë një jetë të tërë prej moslexuesi. Këto këshilla synojnë të ndihmojnë një moslexues që has në këtë problem bisedimi, për ta zgjidhur atë sa më mirë e mundur – dhe madje për të përfituar nga kjo situatë –, por duke i lejuar në të njëjtën kohë që të reflektojë në thellësi mbi veprimtarinë e leximit.

*

Por këto vërejtje nuk përcjellin vetëm tek struktura e kësaj eseje, ato nxisin gjithashtu për të pasur parasysh raportin e çuditshëm me të vërtetën që ngjall fakti i të folurit për libra dhe për hapësirën e veçantë që ndërtohet atëherë. Me qëllim që të shkojmë në thelbin e gjërave, më duket e nevojshme të ndryshoj ndjeshmërisht edhe vetë mënyrën e të folurit për libra, madje deri tek fjalët e përdorura për përmendjen e tyre.
Besnik ndaj tezës së përgjithshme të kësaj eseje, e cila do që nocioni i librit të lexuar të jetë i dykuptimtë, do të tregoj tani, si shënim në formë të shkurtuar, për të gjithë librat që citoj apo komentoj, shkallën e njohjes time mbi të .
Qëllimi i kësaj serie treguesish, që do të shpjegohen në ecje e sipër, është që të plotësojë ata tregues të tjerë të cilët figurojnë tradicionalisht në fund të faqes dhe që nëpërmjet të cilëve autori vë në dukje librat që pretendohet t’i ketë lexuar (vep. e cit., po aty, etj.). Mirëpo, siç dhe do ta tregoj duke u nisur nga shembulli im vetjak, shpesh ne flasim për libra që i njohim keq, dhe për ta thyer këtë përfytyrim të paqenë të leximit, ne do të saktësojmë çdo herë çfarë dimë për ta.
Kjo seri e parë treguesish do të plotësohet nga një e dytë që synon të shprehë opinionin tim mbi librat e cituar, të kaluar ose jo në dorë . Në fakt, sapo unë mbështes idenë që vlerësimi i një libri nuk mpleks leximin e tij paraprak, atëherë nuk ka asnjë arsye që […]

Pergatiti: un

Vorpsi: Vendi ku nuk vdes kurre

Librin e Ornela Vorpsit, "Vendi ku nuk vdes kurre", e hapa me një kureshtje të madhe, kureshtje e krijuar nga diskutimet e shumta, teper të polarizuara, qe kam lexuar kryesisht në internet. Per kritiken, kryesisht ate italiane, Ornela Vorpsi perfaqeson një brez të rinj shkrimtaresh shqipare qe shkruajne në gjuhe të huaj, e qe shohin vendin e tyre, Shqiperine, me sy kritik. Vepra e saj nuk ka kaluar pa u vene re si nga kritika letrare, ashtu edhe nga agjensite e ndryshme qe shperndajne cmime letrare.

Kritika shqiptare eshte nxjerre jashte lojes: Vorpsi refuzon ta botoje vepren e saj në shqip; në menyre eksplicite Vorpse refuzon, sidomos, të perktheje në shqip "Vendi ku nuk vdes kurre". Sipas një interviste të dhene per shtypin gjerman, Vorpsi pranon se kjo eshte deshira e familjes se saj: libri eshte teper personal dhe familja i ka kerkuar qe ky liber të mos perkthehet kurre në shqip. "Une jam njeri familjar," vazhdon Vorpsi, "njeri qe e dua shume familjen dhe, e pranoj, në kete kerkese i jam dorezuar vullnetit te saj: do e respektoj."

Lexuesit shqiptare, të cilet librin e Vorpsit "Vendi ku nuk vdes kurre" e kane lexuar ne italisht (gjuha me të cilen eshte shkruar libri fillimisht) apo frengjisht, ndahen në dy grupe: grupi qe mendon se Vorpsi eshte një mashtruese e madhe dhe grupi qe mendon se Vorpsi eshte shkrimtare e mire.

Se fundi, "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte perkthyer edhe në gjermanisht nën titullin „Das ewige Leben der Albaner“. Eshte, në kete gjuhe, qe une e lexova librin. Me poshte eshte nje perpjekje e imja per te dhene opinionin tim mbi te.


Libri i Vorpsit hapet me një dedikim, arroganca e te cilit nuk mund të të lere indiferent:

„Ich widme dieses Buch dem Wort Bescheidenheit, das im albanischen Wörterbuch nicht vorkommt. So ein Mangel kann sonderbare Auswirkungen haben auf die Entwicklung eines Volkes.“ (Ia dedikoj kete liber fjales modesti/perulesi, e cila nuk gjendet në fjalorin e shqipes, një mungese e tille mund të kete influenca/konsekuenca të vecanta ne zhvillimin e një populli.)

Në qender të librit eshte vete rrefyesja, Ornela, e cila në kapituj të ndryshem të librit merr emra të ndryshem femrash. Autorja pershkruan ketu një faze të vecante e të rendesishme per formimin e karakterit të njeriut e, si rrjedhim, edhe të sajin, ate të pubertetit, ate kur ajo nga një femije shnderrohet në grua. Bota e kesaj femije/vajze/gruaje eshte teper klaustrofobike dhe, per menyren se si e shoh une boten dhe jeten, gati patologjike. Kemi një vajze qe rritet kryesisht mes femrash; nene, gjyshe, teze, qe i perserisin në menyre te vazhdueshme kesaj femije, vajze apo grua se eshte një kurve; se të qenurit e bukur nuk eshte vetem se dera tek kurveria; se një dite, kur ky femije të behet grua, se një dite kur të vije koha, ajo do u kthehet në shtepi me barkun e mbushur. Qe ky eshte fati i shkruar i ketij femije e di edhe gjyshi, një avokat mbrojtes i edukuar jashte; ky e therret te mbesen Mata Hari dhe mbesa e ka të qarte, qe ky epitet i vihet sepse ka potencialin e një Mata Hari per të terhequr meshkujt. Te gjithe, gra dhe gjysh, nuk ngurojne t'i thone ne korr te mbeses se ajo me te atin do hapin nje dyqan ku ne nje tabele do shkruhet (me falni qe nuk e perkthej dot ne shqip, eshte teper vulgare):

VATER & TOCHTER
ARSCH ZU VERKAUFEN - LIEBESDIENSTE ALLER ART

Babai i vajzes, eshte një burre qe rreh të shoqen - gjurmet e kesaj dhune jane stamposur perjetesish në tapetin e bardhe të shtepise, një njolle gjaku e dale nga koka e se emes, qe as uji, as sapuni dhe as koha nuk e zhbejne; vetem largimi nga shtepia. Pervec kesaj, ai perkedhel dhe puth te bijen deri ne bezdisje. A e abuzon seksualisht i ati te bijen? Asgje nuk thuhet ne menyre eksplicite.

Babai i autores perfundon per disa vite ne burg, i tradhetuar nga shoku i ngushte, per arsye te paqarta: ishte reklamimi i tij ndaj patateve qe mungojne ne treg para vitit te ri?, apo sepse pushtetari P. Shehu donte ta kishte rrugen e lire per ne krevatin e mamase? Vorpsi, adoleshentja, insiston te mesoje te verteten e mamase dhe te cliroje ndergjegjen e saj; autorja edhe te lexuesit: P. Shehu nuk kishte kerkuar kurre asgje prej saj. Pra, ngelen patatet. Apo, eshte thjesht deshira e Vorpsit qe te jete keshtu? Sidoqe te jete, femija, vajza, gruaja nuk ndjen asgje per babain. Ku t'i kete rrenjet kjo humbje dashurie? Tek drama e femijes qe duhet te zgjedhe midis dashurise se mamase dhe babait? Apo, tek abuzimi i sygjeruar?

Kur femija, vajza, gruaja del në rruge ajo vihet ose nen shenjestren e burrave qe e dhunojne verbalisht (kembet, seksi, burrat, akti, kurveria), ose nen shenjestren e gruas ziliqare e xheloze. Kjo, gruaja tjeter, eshte ajo e ndershmja; e ndershme sepse eshte e shemtuar, me qime, si burre, e të cilen nuk do ta penetroje askush: e ndershme nga halli. Kjo grua tjeter shfaqet here si zyshe Dhoksia qe e rref autoren-vajze me vizore; here si komshija qe qan të perdalen Bukurie dhe vajzen e saj (moshatare e autores), Ganimeten, gjithashtu kurve; here si komshija qe hyn në shtepine e dy të perdalave pasi keto i kane interneruar per moral të keq; here në fytyren e gruas se dyte të babait.

Babi u martua. Gruaja e tij eshte 38 vjec. Ai me tregoi, se ajo ishte akoma e virgjer. ... „Ajo eshte e shemtuar“, pranon babi, „por një grua e mire ... Une kam fjetur vetem njehere me të, qe ta lija me barre. Por ajo eshte kaq e shemtuar, saqe une nuk mund të fle me me të, bile fleme qe tani me krevate të ndara.“ Nuk e kam idene se perse ai m’i tregon mua të gjitha keto, por me në fund e kuptoj. Ai shpreson qe une t’ja tregoj keto mamase. Gruaja e tij ngeli me barre, me një here të vetme.

Femra e bukur ka një gur të madh në qafe: fatin e saj si kurve. Dhe vdekjen e pashmangshme. Ne vendin ku nuk vdes kurre, të vetmet qe vdesin jane femrat e bukura. Blerta dhe Dorina, të bukura, inteligjente; të dyja ngelen me barre nga dashuria qe i braktisi, të dyja e gjeten prehjen tek „Gjiri i kurvave“, aty ku uji i liqenit krijon një vorbull marramendase qe të merr brenda e nuk të nxjerr me perjashta. Bukuria dhe Ganimeti, permendur me siper, vdesin gjithashtu; keto preferojne një tel kabllo në vend të ujit. Nena e Kristines, vetem 26 vjec, me barkun të mbushur plot nga një i panjohur, vdes gjate abortit, ulur. Në vendin ku nuk vdiset kurre, insiston autorja, njerezit të respektojne vetem kur vdes. Nga ky rregull bile nuk perjashtohen as grate kurva. Me perjashtim të nenes se Kristines. „Pak me vone erdhi vellai i Kristine dhe na shpjegoi: Mire ju be, kurves.“

Në kete bote klaustrofobe, shumgje rrotullohet rreth seksit; rreth dhunes seksuale të ushtruar nga meshkujt ndaj femres se cdo moshe, në cdo forme. Vorpsi ishte një femije kur e ndjeu kete dhune në formen e saj verbale, Ganimetja ishte femije kur meshkujt e rruges e merrnin në preher dhe ferkonin gjenitalet e tyre pas trupit të saj feminor, kurse Elona ... Elona e provoi shijen e abuzimit seksual nga Babako, gjyshi i shoqes se saj të ngushte Rudina; nga Babako qe eshte mbi 85 vjec, i gdhendur nga rrudhat qe e bejne të duket sikur nuk ka pasur asnjehere rini; nga Babako me kapele Panamaje qe e ka blere kur ishte në Amerike e qe rregjimi ja toleron sepse eshte shume i moshuar, pa dhembe ideologjike; nga Babako me kapelen e pavdekshme, simbol të latifondisteve, qe nje here në jave pret viziten e kurves se re, (të cilen e kane zili komshijet e ndershme), qe ndoshta mendon se eshte vetem një cike kurve, sepse edhe Babako eshte vetem një cike mashkull (aq e ka takatin një 85 vjecar); nga Babako qe ka gjithmone një kuti me llokume per të joshur vajzat e reja qe ja sjell në shtepi mbesa: Nje llokume per ta prekur vajzen e vogel, Elonen, apo dyqind leke, me mire?

Shqiperia nuk eshte vetem vendi ku nuk vdes kurre e ku shumgje rrotullohet rreth seksit. Shqiperia eshte vendi ku, duke perjashtuar Tiranen, per të cilen punon e gjithe Shqiperia, njerezit hane vetem një lloj buke, të gatuar me uje, miell misri dhe qepe.

Në kete vend perrallat jane të gjitha me partizane, si psh, perralla e partizanit qe gelltit traktin e partise, qe e torturojne e qe, para se ta ekzekutojne ,ngre grushtin lart duke bertitur: të rroje Partia, poshte nazistet. Nese perrallat jane me kafshe, atehere „luani eshte partizani, ujku dhe cakalli jane fashistet italiane ose nazistet, dhe në fund të perralles luani i ha gjithmone ujkun dhe cakallin.“

„Në kete menyre mesova – dhe tani e dini edhe ju – qe deti Jon (ky det me blu të qarte si kristali, qe ndahet midis Shqiperise, Greqise dhe Italise se Jugut), qe ky det i dashur dhe uje kristali quhet keshtu, sic quhet, sepse një here e një kohe na paskerka pasur një partizan me emrin Jon. Kur ky dha jeten per atdheun, gjaku i tij ngjyrosi detin me një ngjyre të kuqe të erret. Pyes veten, se si quhej ky det perpara se sa të ngjyrosej me gjakun e Jonit. Me sa duket nuk kishte emer deri diten kur e pagezuan partizanet.“

Në kete vend burrat ulen qe në pike të mengjesit se bashku, e thajne etjen me raki, e dezinfektojne trupin me speca dhe ullinj, e keshtu, trupat e tyre behen kaq të fuqishem sa ata nuk vdesin kurre.

Shqiperia eshte vendi ku grate hyjne në jeten e tyre bashkeshortore me ulerima (heulend), ashtu sic hyjne edhe bebet në jete.

Shqiperia eshte vendi ku, kur burrat ikin me sherbim apo ne burg, u kerkojne grave te qepin vaginen qe te ndihen te sigurt se ato nuk i ka prekur askush me dore.

Shqiperia eshte vendi ku te japin marmalade vetem kur je me nje kembe ne varr, perndryshe harroje.

Shqiperia eshte vendi ku një vaksine nuk eshte thjesht vaksine; se bashku me viruset e dobesuar qe te mbrojne nga semundjet vdekjeprurese, ti merr edhe hepatitin. Shqiperia eshte vendi ku, hepatitin doktori e diagnostikon si Lepra!

Shqiperia eshte vendi, qe edhe pse e ka ndaluar ligjerisht religionin lejon, megjithate, qe tre dervishe të varrosen në varreza kolektive, publike, e të paraqiten me turban ne fotografine perkujtimore. Varret e tyre gjenden në një varreze ku të vdekurit jane harruar nga të gjallet, ku të vdekurve u ka dale bari tre pash mbi dhe (ashtu sic do t’i dali edhe mamase se autores, sepse, sipas tradites ne kete familje, nenat besojne se vajzat e tyre jane një gjarper). Tek varret e ketyre dervisheve, të vetmit të pastruar e mirembajtur e plot me lule, vijne njerezit per të kerkuar mrekulline; jane keta fatkeqe në kerkim të mrekullise fetare qe i mirembajne keto varre. Sigurisht, varreza ka punonjes shteterore qe i mirembajne. Bile, një punonjese e tille i thote autores kurioze, „po ti e di qe kjo eshte e ndaluar, qe eshte e rrezikshme“. Sigurisht, sigurisht.

Shqiperia eshte vendi ku per të treguar se burri qe shtrihet per toke ka vdekur perfundimisht, doktori i can mishin me thike, e pasi kthehet nga gruaja e shokuar e të vdekurit i thote, një i gjalle do ishte hedhur tani perpjete. E, pasi ben kete shpjegim kaq llogjik, iken duke e lene të vdekurin shtrire per toke. I vdekuri nuk meriton humanizem.

Shqiperia eshte vendi ku mesuese Nurija, per të shkuar në fshatin ku ndodhet shkolla qe jep mesim, i duhet t’i hipi një treni pa dyer e pa dritare. (flasim per vitet 80)


Libri eshte i ndare në kapituj, ku autorja avash-avash zbulon të keqen e ketij vendi. Dhe, e keqja e ketij vendi eshte e tille, qe në cdo kapitull vjen e behet me e keqe. Behet aq e keqe, sa vdekja praktikisht behet e vetmja alternative ne jete. Ose librat.

Autorja nuk eshte vetem e bukur, ajo eshte edhe e kultivuar. Në shtepine e saj ka shume libra, një biblioteke ku ajo sherbehet me Ana Kareninen, Madame Bovary; me Kuprin, Turgenjew, Lermontov, Jessenin dhe Tschehov. Autorja rrefen se ishte teresisht në varesine e librave-droge. Sa vjec ishte autorja kur i lexonte keto libra? Koha eshte gjeja qe me pak mund të fiksosh në romanin e Vorpsit, diku ajo eshte 6 vjec, diku 12, diku 13, diku 14 (jo rrallehere lexuesi ka perballe vete autoren/gruan). Le të themi qe, keto autore kaq të nderuar, autorja i ka lexuar midis moshes 12 dhe 14 vjec. Por, autorja na rrefen se ajo nuk eshte e vetmja. Dhoma e pritjes se Rudines eshte plot e perplot me libra. „Libra, gjithandej libra. Rudina lexon histori per të rritur dhe ka gjithmone dicka per të treguar.“ (Hm, a nuk ishin per te rritur edhe historite qe lexonte autorja?)

Por, mbi të gjitha, autorja dashuron perrallat. E, meqe ato, sic e lexuat me siper, ishin të gjitha me partizane, autorja i kerkon ato atje ku, ty dhe mua lexues, na shkon mendja me pak. Perrallat e Grimit i vijne autores nga duart e Nurijes. Kjo eshte një mesuese fshati, në një fshat jashte Tiranes (ku ajo shkon me trenin pa dyer dhe dritare). Autorja jone i jep byzylyke e xhevahire të kushtueshme, të trasheguara në familje nga brezi në brez, xhevahire të se emes Nurijes e kjo, si shkembim, i jep perrallat e vellezerve Grimm, qe i merr askund tjeter por në shkollen e fshatit: pikerisht, ne kete fshat qe autorja nuk ja thote as emrin, ndodhet thesari i perrallave të ndaluara.

Por, asgje, asgje, nuk ja kalon drames se paraqitur ne kapitullin „Der Garten der Kindheit“ (Kopshti i femijerise). Pasi kane mbaruar se lexuari tragjedine „Romeo e Xhuljeta“ dy vajza rreth 13-15 vjece, kusherira, dalin në kopesht të imitojne ndeshjen midis Romeos dhe Tibaldos. Kerkojne te gjejne dicka te ngjashme me shpata, e i gjejne ne nje amphore, ne nje qoshe te harruar ne kopshtin e mbushur me peme hurme. Nen presionin e se gjyshes se shokuar nga "shpatat" e vajzave, ato i rifusin ato ne amphore, e mbulojne ate me myshk, dhe largohen. Të nesermen, kembet i cojne vajzat prape ke amphora, por ajo eshte bosh. Autorja na rrefen se "shpatat" ishin ... eshtra, eshtra të verteta, të njerezve të vertete. Ishin eshtrat e një të riu 17 vjecar, dajes së autores, i cili, kur shkoi per pushime tek të afermit, dashurohet me një sllave të bukur te cilen e pa pertej gardhit me tela të kufirit. E dashuroi kaq shume djali sllaven, ashtu si edhe Romeo Xhuljeten, aq sa beri ate qe nuk mund të imagjinohej: e ndoqi nga pas, kaperceu telat. Por e vrane. E vrane dhe e lane per 10 dite në rruge qe ta shikonin të gjithe. Nuk ishte vetem. Pas 10 ditesh, një i aferm e rremben trupin e 17 vjecarit, te dekompozuar shume dhe e ema e të vrarit e fshehu ate në amphoren ku e gjeten vajzat.

Perpiqem të imagjinoj një amphore, gryka maksimumi me diametrin e një koke, perpiqem të imagjinoj se si e fusin një të ri, të pakten 1.50 m të gjate, e shpatulla mbi 50 cm të gjera në një gryke amphore. E pamundur. Ka vetem një mundesi: ta kene copetuar trupin e djalit e ta kene futur copa copa në amphore, ku i vdekuri gjate viteve eshte dekompozuar teresisht e i kane ngelur vetem kockat. Sa e madhe te kete qene kjo amphore per ta mbajtur gjithe ate volum mishi ne kompozim e kockash? Nuk arrij, gjithashtu, të kuptoj se si mund të mbash femijen të vdekur e të pakallur në dhé kur ke një kopesht të tere e mund ta varrosesh ku te duash, e t’i besh gjithe adetet, e ta lesh tet bir të prehet ne paqe. E, sidomos, kjo, ne nje vend, qe sic e permend edhe autorja, gjithe respektin e le per te vdekurin.

Nuk arrij, mbi te gjitha, të kuptoj se si dy 13 vjecare qe lexojne Turgenjevin dhe Sheakspirin; qe arrijne te kuptojne e vuajne dramen e Romeos dhe Xhuljetes, nuk njohin kockat, se si nuk kane pare kurre në jete të tyre kocka. Kjo me behet akoma me e pakuptueshme kur kujtoj, se qe në fillim të librit autorja me ka thene:

„Filloi me një grip të pafajshem, ashtu sic i kap të gjithe femijet. Une duhej të rrija në krevat dhe shfletoja libra. Kusherira ime, dy vite me e madhe, me solli një liber të anatomise se njeriut. Libri me thithi të teren; paraqitjet plot ngjyra të muskujve, të kockave, të damareve të gjate e blu ... Pra, keshtu qenkerkemi ndertuar. Mish dhe kocka, e kuptuat? .... Une kam frike, ma, kam frike të jem vetem prej mishi dhe kocke.“ (autorja ishte 6 ose 7 vjec)

Libri "Vendi ku nuk vdes kurre" eshte libri i një autoreje të traumatizuar, te coroditur dhe vanitoze. Kemi një heroine/viktime të bukur, qe e dhunojne gjithe kohes, qe eshte shume e kultivuar e qe të konfronton ty si lexues me nje mori titujsh librash e autoresh, me emra artistesh - i keni pare pikturat e Bosch, pyet direkt lexuesin Vorpsi diku në kapitullin e pare të librit dhe i sygjeron qe ngjarjet e librit t'i imagjinoje si piktura te ketij piktori – qe i tradhetojne Vorpsit një gjendje pubertere; qe i tradhetojne Vorpsit vete mungesen e „Bescheidenheit“, ate "Bescheidenheit", mungeses te së ciles në fjalorin e shqiptareve Vorpsi i dedikon vete librin; qe i tradhetojne Vorpsit deshiren per te celebruar veteveten duke perdorur Shqiperine dhe komunizmin si platforme.

Ky eshte një liber me të cilin autorja ben ate qe ka pesuar vete: ashtu sic mejdisi ku eshte rritur e identifikonte Vorpsin me të keqen, e dhunonte, pra, verbalisht, po ashtu edhe Vorpsi po dhunon kete mjedis, kete vend, Shqiperine, vendin ku nuk na u vdiska kurre, dhe e identifikon me te keqen, me ligesine.

Mbi të gjitha, ky eshte një liber efektesh, ku si efekt perdoret e keqja, e cila në cdo kapitull qe vjen, behet me e keqe (e perseri libri nuk i shpeton se qenuri tejet i merzitshem e monoton). Eshte një Shqiperi ku jetojne njerez të drejtuar nga instiktet e tyre seksuale dhe e keqja; eshte nje vend ku e keqja ka kapur themelin e vete jetes shoqerore, familjen; nje Shqiperi ku te gjithe, burra e gra, shnderrohen dikur dhunuesa; eshte një Shqiperi të cilen ekzotike e ben e keqja.

Ngjarjet e libri te Vorpsit jane shume plakative, nuk kane thellesi; pervecse mire apo keq, nuk te japin asnje mundesi te depertosh ne boten e personazheve; perse keta njerez jane keshtu si jane, perse e trajtojne femijen/vajzen/gruan ashtu si e trajtojne, si reagojne palet e ndryshme te kesaj historie, te kesaj shoqerie ne gjithe elementet e hierarkine e saj. Ne jemi lene me ekspozime ngjarjesh dhe me opinionin e Vorpsit. Ne fakt, leximi i ketij libri dikur te behet nje lloj lufte me shkrimtarin; ku une si lexues mpreh vigjilencen sepse me eshte krijuar ndjesia qe ky shkrimtar po me manipulon, po me genjen.

Vorpsi thote ne nje interviste per Deutsche Welle se ne librin e saj e nxerr Shqiperine lakuriqe. Pertej sinqeritetit qe mbart nje qellim i tille, pyetja eshte: per cfare lakuriqesie po flasim? Vorpsi, ne opinionin tim, e nxjerr Shqiperine lakuriqe, por po aq lakuriqe sa edhe nje kurve qe rri ne dritaret e rruges se kuqe te Amsterdamit; pra, lakuriqesi si objekt voyerizmi. Vorpsi edhe kesaj lakuriqesie i ve doren dhe e manipulon (pervec Tiranes, pjesa tjeter e Shqiperise ha vetem nje lloj buke, te gatuar me uje, miell misri dhe qepe) qe te krijoje ate imazh qe i permbush me shume pritjet e klientit qe rri perjashta. Nje veshtrim ne recensat e huaja qe i jane bere letersise shqiptare te botuar jashte ketyre 18 viteve te bind, se letersia shqiptare shitet vetem si letersi e nje vendi ekzotik; me i varfer i evropes, komunist, mbuluar me bunkere, i izoluar dhe i panjohur per pjesen tjeter te botes, me nje sistem te eger, nje vend arkaik, - te gjitha keto klishe, qe kane pjesen e tyre te verteta, e qe permbushen nga Vorpsi ne menyre shembullore. Ketij kokteili Vorpsi i shton edhe seksin, te gjitha format e abuzimit seksual. Per fat te keq te letersise se vendeve si Shqiperia, histori te tilla te bazuara ne efekte e ekzotike jane ato qe perendimi na blen e i komercializon, jane formula e suksesit qe mban shkrimtarin e tipit Vorpsi ne loje, qe e kultivon.

"Vendi ku nuk vdes kurre" i Ornela Vorpsit, eshte nje liber i shkruar keq; nje liber qe perdor manipulimin, sygjestionimin dhe, bile, edhe genjeshtren; eshte nje liber bardh e zi, e per mendimin tim modest, aspak letersi.

nga sr

Botuar fillimisht ne blogun Selfmaderadio

Peshkëpia: “O njeri” - Kujtesa si rezistencë

Parathënie e librit të Gëzim Peshkëpisë “O njeri”

Kur dikush më pyet, si ish i burgosur, “çfarë është burgu për ty?”, sa më shumë kalon koha, aq më shumë e kam të vështirë të jap një përgjigje të shkurtër nga ato që mund ta përmblidhnin përkufizimin e tij me një fjali të vetme të tipit “një ëndërr e keqe, e gjatë”. Dikur kam perifrazuar thënien e Shën Terezës së Spanjës për Ferrin dhe e kam quajtur “një vend ku mungon dashuria”. Jo në mënyrë absolute, si në Ferr, por, në thelb, burgu vërtet ishte një vend ku kishte aq pak dashuri të njeriut për njeriun, jo vetëm pse atje njerëzit i kishte hedhur urrejtja (e pushtetit), por edhe pse në ato kushte ishte e vështirë të lulëzonte, edhe midis bashkëvuajtësve, fryma e dashurisë. Kjo shpjegon thënien e një ish të burgosuri të famshëm, Dostojevskit, se më e keqe se burgu vetë ishte bashkjetesa e detyruar. Megjithatë, ashtu siç e mendoj sot, duke kthyer kokën prapa, burgun nuk e shoh dot si një vend të vetëm, as si një gjendje të vetme, të përkufizueshme. E shoh si një jetë të gjatë të zhvilluar në një shumësi vendesh dhe gjendjesh. Ishte një jetë jo e zakontë, nën trysninë e atij që burgun e ka përdorur si instrument për të ndëshkuar, shkatërruar, torturuar, poshtëruar, izoluar. Por ishte jetë edhe ajo, me një larmi situatash, marrëdhëniesh, miqësish, armiqësish e fatesh njerëzore. Një jetë ku kishte edhe një etje të madhe për dashuri, madje. Një jetë ku kam parë kulme të degradimit njerëzor, por edhe kulme të lartësisë njerëzore.
Kush do të lexojë librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë, sëbashku me të cilin kam kaluar disa vjet të jetës sime të burgut në kampin e Ballshit, shpresoj se do ta kuptojë se ç’dua të them, ndonëse jam i bindur se, tamam tamam, këtë mund ta kuptojnë vetëm vetëm ata që e kanë ngjëruar burgun. Kam dëgjuar shumë njerëz që, ndoshta nga mugesa e kësaj përvoje apo nga një ndjenjë fajësie, me dashje apo pa dashje, e minimizojnë dramën e atyre që u tretën nëpër burgje, duke përdorur shprehjen “të gjithë kemi qenë në burg, disa në të voglin, disa në të madhin”. Diferencat midis jetës së burgut dhe jetës jashtë burgut, edhe në diktaturë, janë të mëdha. Për ndryshimin dhe ngjashmëritë midis tyre mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar të dyja. “Gjëja më e thellë që ka njeriu është lëkura” – thotë Paul Valery - dhe burgu është një vend ku ishte në lojë vetë lëkura.
Megjithatë, sa më shumë kalon koha, aq më pak e mendoj dot burgun të shkëputur nga e tërë jeta nën diktaturë. Nga distanca e sotme kohore dhe fizike burgun e shoh si një nga gjymtyrët kryesorë - më i shëmtuari dhe më i frikshmi - të atij përbindëshi që sot e quajmë “diktatura e Enver Hoxhës” apo edhe “krimet e komunizmit“. Në një farë mënyre jetën e burgut, si pjesë e jetës nën thundrat e këtij përbindëshi, fare mirë, mund ta quaj një koncentrat të jetës nën diktaturë në kuptimin e një koncentrati të së keqes. Në këtë konteks edhe kategorizimin “letërsi burgjesh”, të përdorur aq shpesh në gazetarinë tonë tejet sipërfaqësore, e shoh të gabuar. Jeta e njerëzve nëpër burgje është zgjatimi i jetës së tyre jashtë dhe përshkrimi i saj është thjeshtë përshkrimi i vetëm njërit nga aktet, shpesh ai më kulminanti, i një drame jete të mbresuar fund e krye nga diktatura. Prandaj mendoj se është e gabuar të flasësh për letërsi burgu dhe letërsi jete të lirë, ashtu sikurse për letërsi të madhe dhe letërsi të vogël. Ka letërsi të vërtetë dhe letërsi të pavërtetë.
I shkruaj këto rradhë, duke e quajtur madje “jetë” atë të burgut, edhe për një arsye tjetër që më duket se nuk vihet sa duhet në dukje kur flitet për krimet e komunizmit. Në librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë ka një moment kur pëshkruhet ndarja e tij me të atin, shkrimtarin Manush Peshkëpia, që e morën një mëngjes shkurti, ndërsa Gëzimi ende flinte, për ta bashkuar me 21 të pushkatuarit pa gjyq lidhur me ngjarjen e njohur si ajo e bombës në Ambasadën Sovjetike. Ishte viti 1951. Gëzimi asokohe ishte fëmijë. Njëzetepesë vjet pasi i kishin marrë të atin, për të mos e parë më kurrë, më 1976 pra, autori i librit “O njeri” e sheh veten të arrestuar. Nënës së tij, e mbetur e ve në moshë të re, me dy fëmijë, e që ka përjetuar internimet, i duhet tani, në pleqëri, të përjetojë edhe arrestimin e të birit. Dhe, sikurse shohim në libër, ajo vdes pa e arritur ditën e rënies së këtij regjimi, ndërkohë që i biri është ende në burg. Është gati e pamundur të hysh në kohëzgjatjen shpirtërore të tragjedisë së këtyre grave dhe nënave. “U lodha bir, po shkoj të fle” i duket sikur t’i thotë e ëma e vdekur Gëzimit, për të cilin, siç shkruan ai në një poezi të krijuar me këtë rast, loti ka trajtën e nënës së tij. E kam fjalën për një nga gjërat më të tmerrëshme që shoh sot në krimet e komunizmit kohëzgjatjen e tyre.
Papa Vojtila duke krahasuar dy diktaturat më të egra të shekulit XX, nazizmin dhe komunizmin ka thënë, midis tjerash, se Zoti ka pasur arsyet e veta që e la komunizmin të jetojë më gjatë sesa nazizmin, duke nënkuptuar se ky i fundit ishte më çnjerëzor. Duke menduar krimet e Luftës së Dytë dhe Holokaustin më një anë dhe komunizmin polak, që njohu destalinizmin e vendit që nga vitet 50, më anë tjetër, mund t’i japim të drejtë. Por krahasimi na fton të reflektojmë, megjithatë. Dhe një nga reflektimet nuk mund të mos sillet mbi efektet e kohëzgjatjes së të keqes. Sipas meje nuk gabojmë aspak nëse diktaturën e Enver Hoxhës do ta quanim një Holokaust që zgjati 45 vjet. Dhe efektet e një Holokausti që zgjat 45 vjet janë të paimagjinueshme.
Jam kundër idesë romantike se vuajtja të fisnikëron, të lartëson, të bën më të mirë. Burgu dhe në përgjithësi jeta nën dhunë, frikë dhe terror, janë degradues për njeriun. Vuajtja e deformon e shkatërron atë, i mer tërë energjitë për të mbijetuar. Merret me mend se çfarë efektesh shkatërrimtare provon një shoqëri kur kjo gjendje njerëzore vazhdon me dekada duke goditur dy tre breza. Nobelisti Imre Kertesz, i pyetur se pse ka zgjedhur për protagonist të librit të tij të famshëm “Qënie pa fat”, ku përshkruan Holkaustin, një fëmijë, përgjigjet sepse, sipas tij, diktatura e shndrron njeriun në një fëmijë. Në një fëmijë që kërkon të mbijetojë.
Kjo ka bërë që disidentë të njohur të regjimeve komuniste ndaj pyetjes “Si kemi mbijetuar?” të përgjigjen edhe me pyetjen: ”a kemi mbijetuar vallë?” Nga përvoja personale, gjithë duke shtruar pyetjen: a kemi mbijetuar, mund të them se burgu është një vend/gjendje ndaj të cilit qasja për të mbijetuar kërkon dy qëndrime: përshtatjen dhe refuzimin e përshtatjes, veshjen e rrobës së burgut dhe refuzimin për ta konsideruar atë si rrobën tënde të përherëshme. Vetëm përshtatja është nënshtrim, mbarim; vetëm refuzimi është dalje mendsh. Që t’i arrish të dyja së bashku dhe një ekuilibër të mundshëm midis të dyjave duhet një orientim, apo quaje po deshe qëllim jete.
Ata që në jetën e lirë sot shkruajnë për jetën e burgut janë dëshmi e kësaj rezistence, e këtij mospranimi, e këtij qëllimi jete. Për një pjesë jo të vogël, ky qëllim jete ka qenë të jetuarit për të rrefyer një ditë tragjedinë tonë njerëzore. Libri “O njeri” i Gëzim Peshkëpisë është provë e kësaj mbijetese. “Të ekzistosh do të thotë të mbrrish në një libër” thotë Stéphane Mallarmé.
Nëse do t’ i vija një nëntitull këtij libri ky do të ishte “episode burgu”. Kjo sepse karakteret e shumtë dhe ngjarjet që tregohen në të nuk përshkruhen duke u shtjelluar gjerë e gjatë, por në formë epsodesh. Episodi është si një pikë kulminante i një ngjarjeje apo i njo karakteri që ka mbetur i mbresuar në kujtesë. Është e vështirë të shpjegosh deri në fund mjetet e kujtesës që na bëjnë që ngjarje dhe njerëz t’i harrojmë dhe të tjera t’i mbajmë mend. E sigurt është se ky proces kujtese flet për ndjeshmërinë e sejcilit. Eposodi është kështu si perla e krijuar në guackën e kujtesës pikërisht atje ku mbresa/plaga ka qenë më e fortë. Dhe sejcili ka pikat e veta të ngjizjes së kësaj perle. Nëse do të zgjidhja një prej atyre episodeve të këtij libri që më flasin për ndjeshmrinë e autorit në burg ky do të ishte tregimi “Lupi”. Fetah Lupi, një bashkëvuajtës rom që Peshkëpia e ka njohur që në jetën e lirë pasi kanë qenë mëhalleli, vdes befas nga një infarkt teksa ka një tas alumini në dorë që i ikën nga dora “sikur e hedh tej me përçmim”. Kur autorit, rastësisht, i jepet mundësia ta shohë në morgun e infermierisë, ve re se fytyra e këtij njeriu të pashkolluar, që s’kuptohej se pse e kishi futur në burg, kishte marrë një shprehje që sikur donte të thoshte: “Hë more, se shtihesha sikur nuk merrja vesh se ç’bëhesh…” Humori i zi si një vështrim ironik mbi tragjiken mplekset në episodet e Peshkëpisë me nostalgjinë për të shkuarën dhe dashurinë për jetën, duke na treguar rrugët e mbijetesës ndaj të keqes.
Kampi burg i Ballshit, ku kanë ndodhur shumica e episodeve që tregohen në këtë libër, sot nuk ekziston. Nëse dikush, pasi të ketë lexuar librin “O njeri”, do të kërkojë të shkojë të gjejë barrakat e tij të gjata prej pupuliti, ku ishin vendosur dy rradhë dykatëshe shtretërish prej dërrase me një koridor në mes, do të shohë se ato janë fshirë nga faqja e dheut, sëbashku me guzhinën private, mencën, birucat, rrethimin me tela me gjemba, karakollin ku qendronte ushtari e shumçka tjetër përshkruhet në këtë libër. Duket sikur, paradoksalisht, kohëzgjatja e madhe e diktaturës, në vend se të ndikojë që të ruhet më fort kujtimi i saj, ndikon që bëmat e saj të harrohen. Ndoshta sepse e keqja e saj vazhdon në një formë tjetër, prandaj ka nevojë të kamuflohet.
Ish të burgosurit dhe ish të internuarit që vazhdojnë të shkruajnë për vuajtjen e tyre në kampe burgje e vende internimi, në këtë kuptim, i shoh ende në procesin e rezistencës ndaj të keqes. Kësaj rezistence të kujtesës i shtohet edhe libri i jetës dhe mbijetesës së Gëzim Peshkëpisë “O njeri”.


Botuar fillimisht ne blogun Perpjekja

Qëllimi

Në këtë faqe, një grusht dashamirësish të librit, të leximit dhe të letërsisë, do të mundohen të sjellin përshtypjet, mbresat, refleksionet dhe pikëpyetjet e tyre mbi librat e lexuar. Ky ushtrim, i cili do të jetë krejt i lirë dhe pa kurrfarë kufizimi, e merr më tepër pikënisjen e tij në një dëshirë të përbashkët për të sjellë dhe përcjellë dashurinë tonë për librin, për autorin, dhe më tej për letërsinë. Leximet e paraqitura këtu do të jenë të çliruara nga çdo lloj shtrëngimi paraprak dhe do të përqafojnë pothuaj të gjitha shkollat e kritikës letrare, ndonëse pa e prekur atë mirëfilli. Ka lexime që gjykojnë vetëm veprat, duke harruar plotësisht autorin, e ka lexime që nuk mund ta shohin veprën pa ndërmarrë një njohje të autorit. Por ka gjithashtu lexime që mund t’i futen një shtegu të ndërmjetmë ku autori mund të rrijë gjithmonë jo fort larg lexuesit, duke dalë kështu, në ecje e sipër, herë përpara lexuesit e herë pas tij. Në këtë mënyrë, leximet që do të paraqiten këtu do të jenë lexime krejt të lira, sipas ndjeshmërisë së secilit prej lexuesve.

Kjo faqe synon të sjellë një zë të ri në fushën e kritikës letrare, duke mos pretenduar kurrsesi se ajo do ta shterrojë këtë. Gjithkush është i lutur të thotë fjalën e tij sa herë që ai ndjen se ka diçka për të thënë. Per cdo bashkepunim na gjeni tek donkishotet@gmail.com.

Le të kujtojmë së fundi idenë e Franz Kafkës që një libër lexohet vetëm ngaqë ai është i papërfunduar, duke pritur kështu përtypjen riprodhuese të lexuesit.